Дар табиати зинда ба сифати сатҳи стуруктурии материя низомҳои то сатҳи ҳуҷайрагӣ (кислотаҳои нуклеин, аминокислотаҳо, сафедаҳо), организмҳои якҳуҷайра, низоми ҳуҷайрагӣ, гурӯҳ, қатор, синф, намуд, популятсия, биосеноз ва биосфера тааллуқ доранд.
Дар табиати ғайризинда ба сифати сатҳи стуруктурии таъсисёбии материя зарраҳои элементарӣ, атомҳо, молекулаҳо, ҷисмҳои макроскопӣ, сайёраҳо, системаи сайёраҳо, галактика, мегагалактика ва ғайраро ҷудо менамоянд.
Ҳамин тариқ, дар илмҳои табиатшиносӣ нуқтаҳои назари системавии гуногунро ҷамъоварӣ карда, на танҳо намуди системаи материалиро муайян сохтанд, балки муносибат ва робитаҳои байни ин системаро низ ошкор намуданд. Имрӯзҳо дар табиатшиносӣ се сатҳи сохтори материяро аз ҳамдигар фарқ менамоянд:
Микроолам - олами микрообъектҳои мушоҳиданашаванда буда, андозаи фазоии онҳо аз 10–8 то 10–16 см ва вақти ҳаётиашон аз беохирӣ (¥) то 10–24 сония мебошад.
Микрооламро зарраҳои хурдтарин - зарраҳои бунёдӣ, атомҳо ва молекулаҳо ташкил медиҳанд. Дар микроолам аввалин зарраи кашфгардида электрон буда, баъзе зарраҳои дигар ба таври назариявӣ пешгӯӣ шуда, баъд кашф гардиданд. Машҳуртарин зарраҳои элементарӣ электрон, протон, нейтрон, фотон, p-мезон, мюон, тау-лептон ва ғайра ба шумор мераванд. Зарраҳои хурдтарине, ки то имрӯз кашф гардидаанд, кваркҳо мебошанд. Минбаъд дар аснои тадқиқоти нурҳои кайҳонӣ зарраҳои бунёдии дигар аз ҷумла мюонҳо ва мезонҳо кашф гардиданд. Зарраҳои элементарӣ аз рӯи хосият ва тавсифи таъсири мутақобилаашон ба фермионҳо ва бозонҳо тақсим мешаванд. Фермионҳо моддаро ташкил медиҳанд ва бозонҳо таъсироти мутақобиларо ба вуҷуд меоранд.
Фермионҳо дар навбати худ ба андронҳо (пурқувват) ва лептонҳо (сабук) тақсим мешаванд. Андронҳо дар таъсири мутақобили пурзӯр ва лептонҳо дар таъсироти мутақобили электромагнитию суст иштирок мекунанд. Қайд кардан зарур аст, ки ҳар як зарраи элементарӣ зарраи муқобил (антизарра)-и худро дорад. Мисол, антизарраи электрон позитрон мебошад. Соли 1930 физики англис Пол Дирак (1902 - 1987) ба таври назариявӣ антиэлектрон (позитрон) - ро пешгӯӣ карда, барои ҳисоб намудани антизарраҳо чунин формуларо пешниҳод намуд:
e+ + e– 2g + e
Ба бозонҳо глюонҳо, вионҳо, фотонҳо, гравитонҳо дохил шуда, чор намуди таъсироти мутақобиларо ба вуҷуд меоранд. Глюон тасири мутақабили пурзӯр, вион (бозони векторӣ) таъсири мутақобили суст, фотон (квант) таъсири мутақобили электромагнитӣ ва гравитон (то ҳол ба таври назариявӣ вуҷуд дорад) таъсири мутақобили гравитатсиониро ба вуҷуд меорад.
Дар физикаи ҳастаи атом то имрӯз ба сифати зарраҳои хурдтарини фундаменталӣ ҳаждаҳ зарра - дувоздаҳ лептон (электрон (e−), позитрон (e+), мюон (μ−), мюон (μ+), тау-лептон (τ−), тау-лептон (τ+), нейтринои электронӣ (νe), нейтринои электронӣ (νe) нейтринои мюонӣ (νμ), нейтринои мюонӣ (νμ), тау-нейтрино (ντ ), тау-нейтрино (ντ)) ва шаш кварк (u - кварк, d - кварк, c - кварк, s - кварк, t - кварк, b - кварк) маълум мебошанд.
Макроолам - олами макрообъектҳоест, ки андозаи масштабии миллиметр, сантиметр, детсиметр, метр, километр ва вақти ҳаётии бо сония, дақиқа, соат, рӯз, шабонарӯз, ҳафта, моҳ, сол, аср ченшавандаро доранд.
Макроолам ба қонунҳои физикаи классикӣ итоат намуда, барои инсон олами иҳотакунандаи муқаррарӣ ба ҳисоб меравад. Бо тараққиёти кайҳоннавардӣ макроолам бо Замин маҳдуд нагардида, балки олами материалии дигар сайёраҳоро низ дарбар мегирад. Дар макроолам модда дар се ҳолати агрегатӣ - ҷисми сахт, моеъ ва газ вуҷуд дорад. Инчунин, барои ҳар як ҳолати агрегатӣ ҳаракати ҳароратии муайяни атому молекулаҳо хос мебошад. Ҷисмҳои сахт аз рӯи намудашон ба ду гурӯҳ: ҷисмҳои сахти аморфӣ ва кристаллӣ ҷудо мешаванд. Дар ҷисмҳои сахти аморфӣ атому молекулаҳо бетартиб ва дар кристаллӣ бошад, атому молекулаҳо бо як тартиби муайян ҷойгир шудаанд. Моеъҳо аз рӯи хусусиятҳои физикии худ дар байни ҷисмҳои сахт ва газ меистанд. Дар газҳо масофаи байни атому молекулаҳо аз андозаи худи молекулаҳо хеле калон аст. Бинобар ин, қувваҳои ҷозиба ва теладиҳӣ дар байни атом ва молекулаҳо амалан вуҷуд надоранд. Илова бар ин, дар табиат ҳолати чорум модда вуҷуд дорад, ки онро плазма меноманд. Мафҳуми «плазма» - ро (аз юнонии «plasma» - шакл) соли 1928 химики амрикоӣ Ирвинг Ленгмюр (1881-1957) ба илм ворид намудааст. Плазма гази пурра ё қисман ионшудаест, ки дар он ҳарорат ба 103-104 К мерасад.
Мегаолам - олами масштаби коинотии бузург, суръатҳои калон, масофаҳои бо соли рӯшноӣ ва вақти ҳаётии бо миллиону миллиардҳо сол чен шаванда, мебошад.
Ба гурӯҳи объектҳои мегаолам метеорҳо, болидҳо, метеоритҳо, астероидҳо, кометаҳо, сайёраҳо, ситораҳо, галактикаҳо ва ҳоказо, ки дар фазои кайҳони беинтиҳо ҷойгиранд, дохил мешаванд. Мегаолам ба назарияи нисбият ва постулаҳои механикаи релятивӣ итоат менамояд. Тавсифи умумии мегаоламро бошад, дар боби оянда (боби V) ба таври муфассал баррасӣ менамоем.
Қурбонов Н.