Эҷодиёти асосгузори адабиёти муосири тоҷик устод Садриддин Айнӣ на танҳо дар собиқ ҷумҳуриҳои Шӯравӣ, балки дар хориҷи кишвар маҳбубият ва шуҳрат дорад. Аз ин рӯ, бесабаб нест, ки ӯро дар қатори Байрон, Шекспир, Лесинг, Гёте, Балзак, Тагор ва дигар нависандагони ҷаҳонӣ ном мебаранд.

«Ёддоштҳо»-и устод Айниро энсиклопедияи ҳаёти то давраи инқилобии халқи тоҷик номидани тадқиқотчиён далели раднопазир аст. Гарчанде ин  асар тарҷимаиҳолӣ бошад ҳам, дар он аз тасвири ҳаёти шахсии нависанда дида, бештар масъалаҳои муҳимми замон, тарзи зисту зиндагии меҳнаткашон, ҷамъомади шоирон  ва рафторҳои ношоистаи табақаҳои ҳукмрони давр танқиди бадеии худро ёфтааст.

Туро гар хирад бошад андар забон,

Ба бедорӣ кӯшӣ, на хоби гарон.
Фирдавсӣ

  Вақте ки перомуни забон ҳамчун унсури муҳими ҳастӣ, огоҳӣ ва бедории тафаккури инсонӣ андеша мекунем, бидуни тардид, ба минтақаи фалсафа ва биниши фалсафӣ ворид мегардем. Забон василаи фикру андеша буда, бо тафаккур пайванди азалӣ ва абадӣ дорад.
Ба масъалаи нақши забони тоҷикӣ дар ташаккули бедории фикрӣ таваҷҷуҳ намуда, муҳтавои матлаби хешро дар ин чанд нукта ҷамъбаст мекунем:
Забони форсии дарии  тоҷикӣ дар таърихи фарҳанги эронитаборон ба сифати забони илму тамаддун шинохта шуда, дар бедории фикрии ақвоми эрониасли қуруни мутамодӣ нақши муассир доштааст. Забони форсии тоҷикӣ дар имтидоди асру қарнҳои гуногун забони илму хирад, забони сиёсат буда, тавассути он бостонитарин китоби башарӣ «Авесто» китобат шудааст. «Авесто» китобест, ки беш ва пеш аз ҳама, ба самти огоҳӣ ва бедории фикрию иҷтимоӣ нигаронида шудааст.

  Наврӯз, қабл аз он ки ба он ҷомаи кишоварзӣ, ахтаршиносӣ, кайҳоншиносӣ пӯшонанд, марҳилаи нахустини шинохту маърифати инсонӣ дар идомаи ҳастӣ будааст. Ин нуктаро донишмандони ватанию хориҷӣ тасдиқ кардаанд. Муҳим ин аст, ки Наврӯз ба сифати як ҷашни фарогир, пеш аз ҳама, баёнгари марҳилаҳои худшиносии миллию  мардумӣ мебошад.

  Дар тӯли таърих нақши мардону занон дар ҷамъият яксон набуда, оид ба моҳият, вазифа, хусусият ва ҳуқуқҳои онҳо дар ҷомеа ва зиндагӣ шоирону носирон, файласуфон ва дигар намояндагони илму адаб назару андешаҳои мухталиф баён кардаанд. Аммо он чи ба таври махсус ва айнӣ ба чашм мерасад, ин аст, ки дар аксари мамолик ва ҷомеаҳои имрӯзӣ, занон ҳанӯз ба пойгоҳу ҷойгоҳи шоистаи худ даст наёфтаанд ва ба шакле дучори табъизи ҷинсият ва ба навъе ситамдида ва мазлум воқеъ шудаанд. Ҳарчанд аз назари офариниши ҷисмонию равонӣ дар байни ҷинсҳои шарифу латиф фарқиятҳое вуҷуд дорад ва бисёре аз корҳое, ки мардон анҷом медиҳанд, бонувон ба иҷрои он қодир нестанд ё баръакс. Вале ҳаргиз ин тавр нест, ки занон аз мардон пойинтар ва имтиёзоту ҳуқуқҳои иҷтимоии онҳо камтар аз мардон бошад.