Тадқиқотчии рус И. Кастане чунин меорад: Ҳануз пеш аз пайдоиши Хуҷанд Уротеппа бо номи “Зара”(аз калимаи зар-тилло) машҳур буд. Аз байни шаҳр рӯде ҷорӣ мешуд, ки қаъри он қуми тилло омехта дошт. Бинобар ин шаҳрро “Зара” ва баъдтар бо номи Истаравшан ном мебурданд, ки маънияш “ситора рахшон” мебошад.

  Ба ҳамагон маълум аст, ҳар як давру замон шахсияту бузургони худро дорад ва чунин шахсиятҳо ва бузургон низ дар доираи маҳалли зист ва зиндагии худ ба воя мерасанд ва чун бузургони гузаштагони мо аз худ ганҷинаҳои бебаҳои худро мерос мегузоранд. Барои аҳли илму дониш ганҷинаи бебаҳо амсоли  китоб чизи дигаре вуҷуд надорад. Китоб маводи модди буда ба мо ғизои маънавӣ медиҳад, яъне китоб метавонад дар баробари маводи модди будан ҳам ғизои маънавӣ бошад, ки дар замони муосир ин бисёр муҳим аст. Инсон, низ бо ҳамингуна хислати тавонои мутолеа намудани хеш ва фикр рондан низ дар олами ҳасти аз ҷондорҳи дигар фарқ мекунад.

  Дар саргаҳи рӯдаки Басмандасой деҳаи ниҳоят бузурги минтақа  Басманда мавҷуд аст. Мувофиқи баъзе аз маълумотҳо то инқилоби 1917 ин деҳаро “қалъаи Миразиз”- низ ном мебурданд. Аз ин деҳа роҳи ба Оббурдон ва Камадони масчоҳи кӯҳӣ мегузарад. Дар сарчашмаҳои хаттӣ омадааст, ки дар наздикии рустоӣ минк шаҳри Марсманда  қарор дорад. Н.Неъматов нигоштааст, ки Марсманда – ин шаҳрест дар кӯҳистон, ки  дар соҳили руди паноён қарор дорад,  ки дар зимистон ях мебандад.

 Иқлими муътадил,  ҳудуди беҳадду канор бо шароити хуби шикори ҳайвонот ва моҳӣ 100 ҳазор сол пеш аз  мелод,  боиси муқимӣ шудани аввалин насли одамизод, ки дар таърих бо номи  неандерталҳо маъруфанд, дар минтақаи зисти аҷдодони Белорус  ба қайд гирифта шудааст.

 Баъд аз гузашти асрҳо, нишонаҳои дар вилояти Гомелск  27–24 ҳазор сол пеш аз  солшумории мо  умр ба сар бурдани аҷдоди қадимаи инсоният (Homo sapiens) кашф карда шуд.

 Бо обшавии  пиряхҳо (асри VIII пеш аз  мелод) ва расидани мавсими муътадил, ҳудуди сарзамини имрӯзаи Белорусро ҷангал фаро гирифта, он бо мурури замон  ба тағйирёбӣ ва ташаккули инсоният  кӯмак расонидааст.