1.Давлати демократӣ – дунявӣ ва имкониятҳои он. Нахустин мавзуъе буд, ки дар оғози суханронӣ матраҳ гардид ва нотиқ дар он аз моҳияти озодӣ, истиқлол, давлати демократӣ – дунявӣ, ки ба тамоми арзишҳо, аз ҷумла арзишҳои динӣ, арҷ мегузорад ва роҳро барои иҷрою ба ҷо овардани расму ойину суннатҳои динӣ ҳамвор менамояд, батафсил сухан гуфт. Воқеан, маҳз ҷомеаи демократӣ метавонад чунин имкониятро барои шаҳрвандони кишвар муҳайё намояд, яъне дар баробари эҳтиром ба арзишҳои инсонӣ, миллӣ, ба арзишҳои динӣ низ арҷ гузорад ва барои эҳёю баргузории чорабиниҳои динӣ мусоидат намояд. Давлатҳои исломӣ аз ин гуна имконият бархурдор нестанд, зеро онҳо, ба ҷуз аз арзишҳои динӣ, арзишҳои дигареро эътироф надоранд ва арҷ намегузоранд, наҷоти инсонро танҳо дар дин мебинанду бас. Ҳол он ки башарият дар дарозои таърих, ки сохтҳои гуногуни давлатдориро пушти сар кардааст, аз давлати демократӣ дида, беҳтар давлатро пайдо накардааст. Ба қавли Черчил, «Ойини демократӣ бадтарин шакли ҳукумат аст, бо вуҷуди ин, аз тамоми ойинҳое, ки то кунун озмоиш шудаанд, беҳтар аст».1

  Албатта, миллати мо ба осонӣ ба озодӣ, истиқлол, демократия даст наёфтааст, балки дар ин роҳ муборизаю ҷонфишонӣ кардааст, ба хурофот, ба ҷаҳл, ба бадхоҳони озодӣ, истиқлол, демократия ба набард бархоста, билохира пирӯз шудааст ва орзуҳои чандинасраи ниёгонамонро ҷомаи амал пӯшондааст. Зеро эшон ҳамеша дар орзуи озодӣ, истиқлол будаанд. Ин намунаҳо андак аз бисёранд, ки мо дар ин замина аз осори гузаштагон ба хониш мегирем:

Неъмате беҳтар аз истиқлол нест,

Бар чунин моида куфрон чӣ кунам? 2

Хоқонӣ

Мевае нест беҳ зи озодӣ,

Натавон гуфт сарв бесамар аст. 3

Соиб

Неъмате беҳтар зи истиқлол нест,

Ҳоҷати бисёр қилу қол нест. 4

                                     Бетоб

 2.Дастрастӣ ба осори динию илмӣ. Дар ин бахш Президенти кишвар қайд кард, ки шаҳрвандони кишвар на танҳо имкони озоди иҷрои маросимҳо, балки имкони ба адабиёти зарурӣ, ки дар тарбияи динии аҳли ҷомеа заруранд, билкул ошно шуданро дар даст доранд. Чорабиниҳо ва нашри китобҳои зиёде, ки дар замони истиқлол сурат гирифт, далели ғамхории ҳукумат ба қишри руҳонии кишвар метавонад буда бошад. Дар ин замина маърузагар далелҳои зиёд ва қонеъкунанда овард. Аз ҷумла ӯ чунин гуфт: «Ҳукумати Тоҷикистон тайи солҳои соҳибистиқлолӣ бо мақсади фароҳам овардани шароити мусоид барои таъмин намудани озодии виҷдон ва озодии пайравӣ ба дин хеле корҳои назаррасро ба анҷом расонид. Дар соли 2009 бо ширкати олимону донишмандони машҳури ҷаҳони ислом ва шахсиятҳои маъруф аз 55 давлати дунё баргузор гардидани 1310 – солагии асосгузори мазҳаби таҳаммулгарои ҳанафӣ, фарзанди фарзонаи миллати тоҷик – Абӯҳанифа Нуъмон ибни Собит, ки бо номи Имоми Аъзам машҳур аст, як рӯйдоди муҳим дар ҳаёти маънавии мардуми мо гардид. Ҳамчунин, бузургдошти шахсиятҳои бонуфузи илмӣ ва динӣ Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ, Абӯалӣ ибни Сино, Абдураҳмони Ҷомӣ, Муҳаммади Хуҷандӣ, Абурайҳони Берунӣ, Муҳаммади Ғазолӣ, Носири Хусрави Қубодиёнӣ, Мир Саид Алии Ҳамадонӣ ва дигарон, чопи осори зиёди ахлоқиву илмии мутафаккирони гузашта, ба забони тоҷикӣ тарҷума кардану се маротиба нашр намудани Қуръони карим ва ба мардуми Тоҷикистон дастрас гардондани он аз ҷумлаи корҳое мебошанд, ки дар ин самт ба анҷом расидаанд…Таҳлилу баррасии иқдомоти тайи беш аз 32 сол амаликардаи Ҳукумати Тоҷикистон дар муносибат ба дин нишонаи он аст, ки давлати демократӣ ва дунявии мо дар роҳи таъмин намудани озодии виҷдон қадамҳои устувор гузошта, рисолат ва вазифаи таърихии худро дар назди мардуми эътиқодманд дар сатҳи зарурӣ иҷро карда истодааст». 5

 3.Худшиносӣ, ифтихор аз тоҷик будан, яъне тоҷикият. Дар ин қисмати суханронӣ Президенти кишвар оид ба худогоҳии миллӣ, яъне тоҷикият афкори муҳим ва дастурбахш ироа кард, ки барои замони мо, хусусан насли ҷавон, ки дар дуроҳаи зиндагӣ қарор доранд, муфид ва ояндасоз мебошад. Ба қавли ӯ, «тамоми донишмандону бузургони миллати мо, аз қабили устод Абуабдуллоҳи Рӯдакиву Ҳаким Абулқосим Фирдавсӣ, Носири Хусрави Қубодиёниву Абӯалӣ ибни Сино, Мавлоно Ҷалолиддини Балхию Шайх Саъдии Шерозӣ, Хоҷа Ҳофизи Шерозиву Камоли Хуҷандӣ, Аҳмади Дониш ва устод Садриддин Айнӣ тавассути маърифату худшиносӣ дарк кардани муаммои дунёву охиратро талқин мекарданд. Бинобар ин, мардуми Тоҷикистон, хусусан ҷавонону наврасон, ки худро мусулмон ва пайрави мазҳаби ақлгарои ҳанафӣ меҳисобанд, ҳуқуқи маънавӣ доранд, ки аз меросбари шахсиятҳои оламшумули илмию ахлоқӣ будани хеш ифтихор кунанд». 6

  Албатта, ифтихор аз мусулмон будани худ ҳуқуқи маънавии ҳар шаҳрванди кишвар маҳсуб мешавад, аммо мо, пеш аз ҳама, бояд аз инсон, ба вижа тоҷик будани худ ифтихор намоем, мисли арабҳо, туркҳо, тоторҳо, узбакҳо, қирғизҳо, туркманҳо ва соири миллатҳои мусулмони олам, зеро аз лиҳози мантиқ ҳам маълум аст, ки аввал инсон пайдо шуд, қавмҳо арзи ҳастӣ карданд ва пасон эътиқод ба вуҷуд омад. Аз ин хотир, мо қабл аз ҳама инсон, тоҷик ва баъд мусулмонем. Инро мо бояд ҳаргиз фаромӯш нанамоем. Имрӯз, ки дар ҷаҳон миллишавии башар башиддат боло мегирад, мо бояд, пеш аз ҳама, аз тоҷик будани худ ифтихор намоем. Ин нукта дар суханронии Президент низ махсус таъкид ва таъйид гардид. Ба таъкиди Сарвари давлат, «ҳар фарди ин сарзамин ва ҳар як наврасу ҷавони он, ки бо решаҳои таърихиву забонӣ ва фарҳангиву маънавӣ бо миллат ва халқи тоҷик пайванди ногусастанӣ дорад, бояд бо ифтихор изҳор намояд, ки ман тоҷикам, набера ва меросдори аҷдоди бофарҳанге ҳастам, ки барои рушди илму фарҳанг ва тамаддуни башарӣ, инчунин, ҳифзи асолати дини мубини ислом хизмати басо арзишманд карда, дар олами ислом ҷойгоҳи сазоворро соҳиб гардидаанд». 7 Ба гуфтаи аҳли қалам:

Ман аз пок фарзанди озодагонам,

Нагуфтам, ки Шопур бани Ардашерам. 8

Носири Хусрав

Теғ мебояд гушуду ишқ мебояд чашид,

Нест дар туркӣ намак, тоҷик мебояд шудан. 9

Толиби Омулӣ

Тоҷикам ман,

     Ифтихорам аз гузашта

бо дами шамшер нест,

Ифтихорам тохтан не, сӯхтан не,

ғорату тасхир нест,

Се ҷиҳозам буд аз рӯзи азал

дар рӯзгор,

Се силоҳи зиндагонӣ –

хомаю ною сипор. 10

                                        Ғаффор Мирзо

Дар қиссаву таърих чу озода бихонед,

Мақсуд аз озода шумоед, шумоед! 11

Деҳхудо

 4.Куфрони неъмат ва оқибати ногувори он. «Бо вуҷуди муносибати неки давлат нисбат ба ҳамаи дину мазҳабҳо, бахусус нисбат ба дини мубини ислом, солҳои охир зуҳуроти нороҳатсозандаву нигаронкунандаи таассубу хурофот, тафриқаандозиву ифротгароии динӣ ва дар ин замина риоя нагардидани меъёрҳои Конститутсия ва қонунҳои амалкунанда афзоиш ёфтааст… Ман чунин мешуморам, ки нисбат ба ин масъала бетарафӣ ё муросокорӣ кардан баробар ба ин аст, ки саодати худ ва фарзандони хешро барҳам занем. Чунки бетарафӣ ҳам барои давлат ва ҳам барои миллат ба чӣ гуна ҳодисаву фоҷиаҳо боис мегардад, насли калонсоли кишвар ва аксари дар ин толор нишастагон хуб медонанд. Агар яке аз сабабҳои ба ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ кашидани аҳолӣ истифодаи ғаразноки эҳсоси динии мардум бошад, дигар омили асосӣ бетарафию бетафовутӣ нисбат ба тақдири давлат ва миллат буд… Дар чунин шароити тақдирсоз боз ҳам иддае аз роҳбарону зиёиён нисбат ба тақдири ояндаи фарзандону набераҳои худ бетарафӣ нишон додаанд ва ин боис гардид, ки кишвари нав ба истиқлолрасидаи мо ба ҷанги таҳмилӣ кашида шавад»12, – гуфт Президенти кишвар дар идомаи суханаш. Дар ҳақиқат, куфрони неъмат ва бетарафию тафовутӣ на танҳо дирӯз барои мо хатарнок буд, балки имрӯз низ хатарнок мебошад. Мо бояд мавқеи муайян дошта бошем. Беҳуда нагуфтаанд, ки ё зангии Занг бош ё румии Рум! Аз дур наззора кардан, беҳувиятӣ, бетарафӣ амали номардон аст. Лиҳозо, 800 сол қабл аз ин Мавлонои Балх ба ин гуна афрод моҳияти бади бетарафиро фаҳмонда буд:

Дарнеҳ қадам, арчи роҳ бепоён аст,

К – аз дур наззора кори номардон аст. 13

          Ва ҳамчунин Ассори Табрезӣ гуфта буд:

Агар дорӣ ҳунар, бархезу бинмой

Чӣ бошӣ дар канор, андар миён ой! 14

   5.Ҷаҳлу нодонӣ – омили ифротгароӣ. Дар ҳақиқат, яке аз авомили ба гуруҳҳои радикалӣ ва ифротӣ ворид шудани ҷавонон, пеш аз ҳама, камсаводии аҳли ҷомеа, ҷаҳлу таассуб ва зери таъсири неруҳои бегона қарор гирифтани онҳо мебошад. Дигар, фаъолияти нокифоя ва камсамари ниҳодҳои динӣ, ташвиқу тарғиби нодурусти дин, худношиносиву худоношиносии аҳли ҷомеа сабаби рух додани ҳодисаҳои манфӣ, ривоҷ пайдо кардани таассуб, хурофот ва авомфиребӣ дар ҷомеа, ба таври боиставу шоиста риоя нагардидани Қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи танзим ва анъана ва ҷашну маросим» ва «Дар бораи масъулияти падару модар дар таълими фарзанд» маҳсуб мешавад. Агар аҳли дин, падару модар, олимону адибон дар бораи зарари ҷаҳлу нодонӣ, таассубу хурофот, исфрофкорӣ, масъулияти падару модар тибқи талаботи ҳукумат, замон амал мекарданд, аз роҳҳои самарабхши таъсиррасонӣ, фаҳмондадиҳӣ, тарғибу ташвиқи судбахш кор мегирифтанд, имрӯз ин камбудиҳои ҷойдошта ва рухдодҳои манфӣ боиси нигаронии давлат ва аҳли ҷомеа намегардид, балки худшиносию худошиносии аҳли ҷомеа боло мерафт, зеро накӯ гуфтаанд:

Ҷаҳл чу бисёр шуд, нест кам аз кофарӣ,

Аз раги гардан бувад риштаи зуннори мо. 25

Шавкати Бухороӣ

Аз худнашиносон маталаб дидаи Ҳақбин,

Ҳақро чи шиносанд зи худ бехабаре чанд? 16

Соиб

Сахтгирию таассуб хомӣ аст,

То ҷанинӣ, кор хуноошомӣ аст. 17

Мавлавӣ

Ғам наёмад бари мо бемадади даври сипеҳр,

Тифл бе саъйи падар ҷониби устод нарафт. 18

Толиби Омулӣ

  6.Ҳаҷ ва маросими иҷрои он. Албатта, дар замони соҳибистиқлолӣ имконияти ба ҳаҷ рафтани шаҳрвандон зиёд гардид, аммо ифроту тафрит дар он, исрофкорӣ, риоя накардани талаботи ҳаҷ, тақлиду мусобиқа дар ин роҳ, надонистани фармудаҳои дини ислом, ки ҳаҷ барои кӣ зарур аст ва барои кӣ не, мақсади ҳаҷ, ҳоҷиталабон, ҳоҷизиёрат ва ғайра ҷомеаро барҳақ нигарон сохтааст. Аз ин хотир, Президенти кишвар як бахши суханрониашро ба ин мавзуъ ихтисос дода, аз мутахассисони соҳаи дин, ходимони он, кормандони Академияи миллӣ ва соири донишмандон, ки дар назди ҷомеа масъулият ҳис мекунанд ва аз масоили динӣ бохабаранд, даъват ба амал овард, ки онҳо бояд мардумро дар ин самт раҳнамоӣ кунанд: «Ба истифода аз фурсати муносиб, ба роҳбарону мутахассисони соҳаи дин, ходимони дин, ки дар назди мардум ва Худову Расул эҳсоси масъулият доранд, кормандони Академияи миллии илмҳо ва дигар донишмандоне, ки масоили диниро хуб медонанд, муроҷиат мекунам, ки бо мардум кор кунед, роҳи дурусти диёнату маърифатро нишон диҳед, то ки одамон сиёҳро аз сафед ва зиёнро аз фоида фарқ карда тавонанд»19. Воқеан, дар ин маврид гуфтаи Унсурулмаолии Кайковусро аз «Қобуснома», ки ба ҳаҷ ва шароити адои он оид аст, ба хониш гирифтан бесуд нахоҳад буд: «Ва бидон, эй писар, ки дарвеше агар қасди ҳаҷ кунад, худро дар таҳлука андохта бошад, чи ҳар дарвеше, ки кори тавонгарон кунад, чун беморе бувад, ки кори тандурустон кунад ва достони ӯ рост бад – он достон монад, ки овардаанд:

 Вақте ки раиси Бухоро қасди ҳаҷ кард. Ва ӯ марде сахт мунъим (давлатманд) буд ва дар он қофила касе аз ӯ мунъимтар набуд ва фузун аз сад шутур бори ӯ мекашиданд. Ва ӯ дар аморӣ нишаста буд ва хиромону нозон ҳамешуд дар бодия бо созу олоти тамом. Ва қавме аз дарвешу тавонгар бо вай ҳамроҳ буданд.

 Чун наздики Арафат бирасиданд, дарвеше меомад побараҳна ва ташнаву гурусна ва пойҳо обила карда. Раиси Бухороро дид бад – он сон созу таносонӣ. Рӯй ба вай карду гуфт:

– Вақти мукофоти ҷазои ману ту ҳар ду яке хоҳад буд. Ту дар нозу неъмат ҳамеравию ман дар ин шиддат. Раиси Бухоро гуфт:

– Ҳошо, ки ҷазои ману ту яке бошад. В – агар ман бидонистаме, ки турову маро як пойгоҳ хоҳад будан, ҳаргиз дар ин бодия наёмадаме. Дарвеш гуфт:

–Чаро?

Гуфт:

 –Ман ба фармони Худо омадам ва ту ба хилофи фармон омадаӣ. Маро хондаанд, ман меҳмонам ва ту туфайлӣ. Ҳашмати туфайлӣ чун ҳашмати меҳмон кай бошад? Худотаоло ҳаҷ тавонгаронро фармуд… ва ту бефармон, ба бечорагию гуруснагӣ дар бодия омадӣ ва худро дар таҳлука андохтӣ, бо фармонбардорон чун баробарӣ кунӣ?..»20. Ва шоир барҳақ гуфта:

Бе талаб зинҳор бар хони касе меҳмон машав,

Гавҳар беқимати санги таҳи дандон машав! 21

  7.Ватан ва ватандӯстӣ. Ин мавзуъ, ки бахши хотимавии маърузаи Президенти кишварро фаро мегирад, мавзуи рӯз аст, мавзуъест, ки буду набуди мо ба он вобастааст, зеро меҳри Ватан ва дифои он аз муқаддасоти инсонӣ, миллӣ ва динӣ маҳсуб мешавад. Дар ин боб гузаштагону имрӯзиёни мо суханони зиёд ва дархури  аҳамият гуфтаанд. Хусусан, ки ватандӯстиро гӯшаи имон талаққӣ кардаанд. Аз ин рӯ, нақши ходимони дин дар ин самт хеле муҳим мебошад ва онҳо набояд бетарафӣ зоҳир кунанд. Чунонки, Президенти кишвар таъкид менамояд: «Ходими дини масъулиятшинос ва дӯстдори Ватану миллату давлат ҳеҷ гоҳ дар корҳои неки тарбияи ахлоқии ҷомеа, ислоҳи камбудиҳои ҷойдошта бетарафӣ намекунад ва саҳми худро дар ободии Ватан ва рушди ҳамаҷонибаи кишвар мегузорад. Шумо шояд аз дигарон беҳтар медонеду мефаҳмед, ки ҳубби Ватан, яъне дӯст доштани Ватан аз гӯшаи имон аст»22. Ин маъниро адибон низ мукаррар дар осорашон таъкид кардаанд:

Ҳар киро меҳри Ватан дар дил набошад кофар аст,

Маънии ҳуббулватан фармудаи пайғамбар аст…

Гар бибояд мурд, боре хезу дар майдон бимир,

Марг дар майдон беҳ аз марге, ки андар бистар аст!.. 23

Маликушшуаро Баҳор

Гар кунам ёд зи бутхона, майро айб макун,

Ҳар киро ҳубби Ватан нест, мусулмонӣ нест! 24

  Ҳамин тариқ, имрӯз моро беш аз ҳар вақти дигар зарур аст, ки бар зидди ҷаҳлу нодонӣ, бехабарию гумроҳӣ, тангдилию тангназарӣ, ғафлату бетафовутӣ, хурофоту таассуб, ки, мутаассифона, дар ҷомеа ҷой доранд, пайкор намоем, зеро раҳоӣ аз асорати таассубу хурофот танҳо бо ақлу хиради солим ва илму дониши чун теғ буранда имконпазир асту бас. Дар воқеъ, ин гуфтаи шоири озода барои мо бояд намунаи ибрат буда бошад:

Шодам, ки наям бандаи авҳому хурофот,

Ҷуз шоҳиди зебои ҳақиқат напарастам! 25

ҶАМОЛИДДИН САИДЗОДА

адабиётшинос

                                             Пайнавиштҳо:

1. Суханони мондагори Черчил. //Миллат, 2 июни соли 2014.
2. Девони Хоқонии Шарвонӣ. – Теҳрон, 1368. – С.252.
3. Соиб. Мунтахабот. – Душанбе: Ирфон, 1986. – С. 261.
4. Як сарзамин муҳаббат. – Душанбе: Адиб, 2005. – С. 10.
5. Эмомалӣ Раҳмон. Суханронӣ дар мулоқот бо фаъолон, намояндагони ҷомеа ва ходимони дини кишвар. Минбари халқ, 13 марти соли 2024.
6. Ҳамон ҷо.
7. Ҳамон ҷо.
8. Носири Хусрав. Куллиёт. Девони ашъор. – Душанбе: Эр-граф, 2003. – С. 475.
9. Кул. ашъори маликушуаро Толиби Омулӣ. – Теҳрон, 1346. – С. 823.
10. Ғаффор Мирзо. Нору Нур. –Душанбе: Ирфон, 1976. –С.22.
11. Ошноӣ бо адабиёти форсӣ. Баргузидаи назму наср. – Теҳрон, 1350. – С. 29.
12. Эмомалӣ Раҳмон. Суханрони дар мулоқот бо фаъолон, намояндагони ҷомеа ва ходимони дини кишвар. Минбари халқ.
13. Мавлоно Ҷалолиддни Балхӣ. Рубоиёт. – Душанбе, 2007. – С. 57.
14. Гулшани адаб. – Ҷ. 2. – Душанбе: Ирфон, 1975. – С.443.
15. Шавкати Бухорои. Нури аср…
16. Соиб мунтахабот. – С. 495.
17. Гулчини Маснавии маънавӣ»-и Мавлавӣ. – Душанбе, 2007. – С. 51.
18. Куллиёти ашъори Маликушшуаро Толиби Омулӣ. –С. 269.
19. Эмомлаӣ Раҳмон. Суханрони дар мулоқот бо фаъолон, намояндагони ҷомеа ва ходимони дини кишвар.
20. Унсурулмаолии Кайковус. Қобуснома. –Душанбе: Маориф, 1979. –С. 13-14.
21. Панду ҳикматҳо. – Сталинобод: Нашриёти давлатии Тоҷикистон, 1961. – С. 245.
22. Эмомалӣ Раҳмон. Суханрони дар мулоқот бо фаъолон, намояндагони ҷомеа ва ходимони дини кишвар.
23. Гузинаи ашъори Баҳор. – Теҳрон, 1370. –С. 49-50.
24. Девони Назири Нишопурӣ. –Теҳрон, 1379. –С.264.
25. Бориқ Шафеӣ. Давронсоз. – Душанбе: Ирфон, 1980. –С34.