Зиндагӣ занрову зан ин зиндагиро созгор,

Бе вуҷуди зан надорад зиндагонӣ эътибор!

     Қадимтарин асотири миллӣ, ки дар зиндагии имрӯзӣ низ бозтоб доранд, аз он гувоҳӣ медиҳанд, ки фарҳанги мо бо занмеҳварӣ ба арсаи тамаддун қадам ниҳодааст ва устураи Симурғ муҳимтарин қолаби устурасозии миллӣ-мардумист, ки дар маркази он Модархудо Симурғ қарор доштааст. Симурғ ҳазорҳо сол қабл аз зуҳури Зардушт ва ойини зардуштӣ миёни мардуми форсу тоҷик ҳамчун мафкураи фарҳангӣ арзи ҳастӣ намуда, рамзи бузургӣ, шарофат, некхоҳӣ, асолат, мардумшиносӣ, инсонсолорӣ, мададгорӣ, меҳрпарастӣ ва адолатпарварӣ  дар фарҳанги  тоҷиктаборон будааст. Тибқи маълумоти сарчашмаҳо, Модархудо Симурғ дар ҳама ҳолат, новобаста аз тааллуқоти динию мазҳабӣ, фикрию ақидатӣ наҷотбахши одамӣ талаққӣ шуда, дар мавридҳои ба мушкилтарин хатарот мувоҷеҳ шудани мардум ҳозир гардида, барои наҷоти онон мешитобида, корафтодагонро кумак менамудааст. Ойини Симурғӣ тайи асрҳои тӯлонӣ ба як фарҳанги мардумӣ  бадал шуда, баданаи онро меҳрварзӣ, садоқат, дӯстдорӣ, тараҳҳум, хирадгаройӣ ва амсоли инҳо барин мақулаҳо ё категорияҳои инсонсози ахлоқӣ ташкил додаанд. Ҳифзи Зиндагӣ ва наҷоти инсонӣ аз маҷмӯаи балоҳои заминию осмонӣ рисолати Модархудо Симурғ буда, ҷонибдорӣ аз Ҳаёт ва муқобилият бо Мамот аслу бунёди ойини Симурғӣ будааст. Аз ин ҷост, ки муҳаққиқони ойин ва фарҳанги бостон, аз ҷумла профессор Манучеҳри Ҷамолӣ бар он таъкид мекунанд, ки хатти меҳварии тамаддуни миллӣ дар доираи ойини Симурғӣ чарх мезанад. “Симурғ, - таъкид мекунад Манучеҳри Ҷамолӣ,- нахустин занхудо ва модархудои фарҳанги эронӣ аст. Фарҳанги эронӣ устувор бар ормонҳоест, ки дар ойини Симурғӣ пайдоиш ёфта ва парварда шудааст ва бе  шинохти ин давраи модарӣ дар фарҳанги Эрон, наметавон фарҳангу таъриху тафаккуроти сиёсии мардумиро дарёфт. Бе шинохти ин давраи модарӣ мо решаи фарҳанги худро қатъ мекунем” (ниг.: Ҷамолӣ Манучеҳр. Наврӯзи Ҷамшедӣ. Ландан: Интишороти Курмалӣ, 1996. www. Jamoli. Info. -С.6-7). Гузашта аз ин, мо ба таври куллӣ дар ду ҷо бо тасвири Симурғ ошноӣ пайдо мекунем. Яке, дар “Шоҳнома”-и Фирдавсӣ ва дигаре, дар “Мантиқ-ут-тайр”-и Фаридуддини Аттор.  Аттор Симурғро ба маънои  ирфонӣ ба кор бурда, ҳамчун мисоле ба расонидани мафҳумҳои олӣ ва интизоъӣ корбаст кардааст. Муҳимтар аз ин, Аттор аз ин модархудо, ки реша дар дини мардумӣ ва “Шоҳнома”-и Фирдавсӣ доштааст, огоҳ будааст ва огоҳиҳо дар заминаи ин модархудои фарҳанги бостонии миллӣ ба таври нохудогоҳ дар зеҳни мардуми он замон вуҷуд доштааст.

  Агар аз фазои  устуравӣ  бурун оем ва ба муҳити таърихӣ ворид гардем, дармеёбем, ки дар замони салтанати подшоҳони Элом (тамаддуни куҳан дар ҷануби ғарбии Эрон) зансолорӣ дар қаламрави давлатдории вақт ҳоким будааст ва занон гоҳо ба андозаи Худоён парастиш мешудаанд. Ба назари муаррихон, дар давроне, ки шояд 10 ҳазор сол қабл аз милод будааст, вазъи иқлимии қаламрави Эрон тағйир ёфт ва инсони ғорнишин рафта-рафта аз ғор берун шуд ва ба барои худ хона сохт. Ин даврае  аст, ки хонавода ба унвони маркази қудрати қабила шинохта шуд. Чун зан дар ҳампойӣ бо мард дар шууни зиндагӣ саҳмгузор буда, бар изофа, масъулияти тавлиди наслро ҳам бар дӯш дошт, эътибор ва нуфузи зиёд касб кард ва ҷойгоҳаш дар баробари мард боло гардид. Бо аҳамият ва нуфузе, ки дар зиндагии рӯзмарра дошт,  таодули қудрат бар фоидаи зан ҳал шуд. Муаррихи фарҳанг Вил Дуронт дар бораи он даврон менависад: “Дар ин даврон, яъне давраи модаршоҳӣ ҳаққи фармонравоӣ, ҳаққи қазоват, ҳаққи идораи умури хонавода, тавзеи хурду хӯрок ва он чи зиндагии башар вобаста ба он буд, ҳама дар дасти зан будааст. Мард ба шикори ҳайвонот мепардохт ва аз ҷангалҳо ва мазореъ маводи хӯрокӣ ба даст меовард, ки онро дар ихтиёри модаршоҳ мегузошт, то байни афроди қабила тавзеъ намояд. Ихтилофи неруи маданӣ, ки имрӯз байни зан ва мард машҳуд аст, дар он рӯзгор қобили мулоҳиза набуд. Ин ихтилофи неруи ҷисмонӣ баъдҳо ба лиҳози шароити зиндагӣ ва муҳити зист пайдо шуд. Зан дар ин даврон аз ҳайси баландии қомат ва неруи ҷисмонӣ на танҳо дасткамӣ  аз мард надошт, балки ба муқтазои табиати мавҷуд комилан неруманд буд, ки метавонист соатҳои дарозеро ба корҳои душвор бипардозад ва ба ҳангоми ҳамлаи душман ба хотири фарзандон ва ашираву қабила то сарҳадди марг мубориза кунад”.

   Доктор Роман Гиршман дар бораи тамаддуни моқабли таърихи Эрон таваққуф намуда, нақши занонро дар тамаддуни бадавӣ ва ибтидоӣ арзёбӣ мекунад. Вай менависад: “Дар ин ҷомеаи ибтидоӣ вазоифи сангин ба уҳдаи зан гузошта шуда буд. Дар натиҷа адами таодулӣ миёни вазоифи мард ва зан эҷод шуд ва зан дорои мақоме бартар нисбат ба мард гашт ва арзишу аҳамияти зан нисбат ба мард фузунӣ ёфт”.

  Дар замони Ҳахоманишиён занон ҳаққи моликият ва меросбарӣ доштаанд ва дар артиш фаъолият мекардаанд. Аз номовартарини онҳо  бону  Ортамис  аст, ки дар лашкаркашиҳои Хушиёр ба Юнон  бевосита ширкат доштааст. Муаррихи юнонӣ  Ҳеродот хитобаи Хушёршоҳро, ки дар мавриди ҷасорати занону бонувони миллӣ ироа гардидааст, хеле хуб ишора кардааст: “Эй кош, мардони эронӣ ба андозаи Ортамис шуҷоат доштанд”. Ҳамчунин дар сангнигораҳои Тахти Ҷамшед тасвири бисёре аз занон дар канори мардон дида мешавад, ки ҳузури онҳоро дар зиндагии иҷтимоӣ ва сиёсию маданӣ таъйин мекунад. Дар Тахти Ҷамшед гилнавиштаҳои бсиёре мавҷуданд, ки акнун дар Амрико нигаҳдорӣ мешаванд ва мазмуни онҳо бар ин гувоҳӣ медиҳад, ки занон нисбат ба мардон аз ҳуқуқҳои зиёде бархӯрдор будаанд. Ба унвони намуна, дар номаи як саркоргарзан омадааст, ки “изофаи ҳуқуқ барои бордорӣ” дарёфт кардааст. Ҳатто дар замони Куруши  Кабир зани ҳомила  аз кор кардан озод буд ва бо дастури Куруш ба онҳо то таваллуди тифл ҳаққи  моҳиёна  мепардохтанд. Афзун бар ин, занон ба дарёфти  ҳуқуқ-маоши иловагӣ барои мусофират ба хориҷ, аз ҷумла ба Ҳинд (Ориё варта) ва Кашмир ноил гардидаанд. Аз ин ҷост, ки зан дар доираи фарҳангу сиёсати бостонии миллӣ  аз ҳуқуқи болотаре нисбат ба мардон бархӯрдор будааст ва ҳузури зан дар артиш ва лашкар нишони он аст, ки ин ҷинс дар мубориза ва муқовиматҳои сиёсӣ ва ҳарбӣ-низомӣ ҳам ба андозаи мардон ҳуқуқ доштааст. Дар сангнавиштаҳои Тахти Ҷамшед, ки ба масоили шоҳаншаҳии Куруши Кабир марбутанд, аз шоҳзодаҳо ба унони занони дарбор ёд шудааст.

    Дар даврони Сосонӣ ҳам зан дар баробари мард аз ҳуқуқҳои болотаре бархӯрдор будааст.  Қавонине, ки дар онҳо зан ва ҷойгоҳи ӯ муқаррар шуда, аз онон пуштибонӣ мешудааст, ҳатто дар Рум ба мушоҳида намерасидааст. Ба унвони мисол, агар дар ҷуғрофиёи мушаххасе духтаре мавриди таҷовуз карор мегирифтааст, кишвардорӣ муваззаф будааст, ки 5 ҳазор динори тилло ба ӯ ба хотири ҷуброни зарар пардохт намояд. Ва ё ин ки зан мисли мард аз ҳуқуқи ирсбардорӣ, талоқ, маҳрия ва амсоли инҳо бархӯрдор будааст.  

   Аз рӯйи манбеи таърихӣ, Бӯрондухт ба унвони зани ҷасур дар замони Сосониён дар беш аз даҳ кишвари Осиёии имрӯз подшоҳӣ кардааст. Ӯ пас аз Ардашери Ширӯя ба унвони бисту панҷумин подшоҳи Сосонӣ бар тахти шоҳаншоҳии Эрон нишаст ва фармонравоӣ намуд. Таърихчаи ҳаракати феминистӣ дар олам ба 150 сол беш намерасад. Аммо Бӯрондухт – подшоҳи эронии давраи Сосонӣ 1400 сол қабл  аввалин сухани феминистиро баён карда буд: “Подшоҳ, чи мард бошад, чи зан, бояд  сарзаминашро  нигоҳ дорад  ва  бо  адлу инсоф рафтор кунад”. Ӯ дар номае ба сипоҳиён нахустин сухани фемистии миллиро зада, дар феҳристи нафароне қарор гирифтааст, ки баробарии ҳуқуқи зану мардро хоҳон будаанд. Пас аз кушта шудани Хусрави Парвиз ба дасти писараш Ширӯя дар соли 628 милодӣ, Ширӯя беш аз шаш моҳ подшоҳӣ накард ва салтанат ба дасти духтари бузурги Хусрави Парвиз Бӯрондӯхт афтод. Ба ин тартиб, дар садаи ҳафтуми милодӣ ду зан ба номҳои Озармидухт ва Бӯрондухт тавонистанд ба салтанати Сосонӣ бирасанд ва дар набард бо Румиён теъдоди зиёди сарбозони зан дар артиши Эрон ширкат варзидааст. Бостоншиноси маъруфи ғарбӣ Кристенсен ҳузури ин ду зан-бонуро дар маснади подшоҳии Сосонӣ ба пазириши онҳо аз сӯйи рӯҳониёну мубадони дини маздоӣ марбут донистааст.  Дар зимн, Ҳумо, Данёк ва Ортамис аз ҷумлаи заноне буданд, ки ҷойгоҳи фармондеҳии сипоҳиён ва гоҳе подшоҳиро доштаанд. Зане бо номи  Понтео дар замони Ҳахоманишӣ фармондеҳии горди ҷовидонро бар уҳда доштааст. Истотиро-духтари Дориюши севуми Ҳахоманишӣ фармондеҳи  неруҳои  ҷангӣ  буд. Инчунин ҳамсари Дориюши дувуми Ҳахоманишӣ Пари Сотис аз артишбудони маъруфи он замон ба шумор мерафт.

   Дар замони муосир, шурӯъ аз соли 1910 ба баъд занону бонувони рӯшанфикр ва озодихоҳи ҷаҳонӣ дар симои Клара Сеткин, Роза Люксембург, Симона де Бовуар, Фурӯғи Фаррухзод ва соири занони озода ва мубориз нақши воқеии занро дар низоми зиндагии башарӣ таъйин намуда, аз ҷавомеи мардсолор тақозои эҳтиром ва арҷгузорӣ карданд. Таҷлил намудани 8 март ба сифати Рӯзи байналмилалии зан-модар  маҳз бо талошҳои бевоситаи бонувони урупоӣ, махсусан  Клара  Сеткин сурат гирифт, ки ҷараёни ҷуръатмандии занону бонувони урупоиро таҳкиму тақвият бахшид. Занону бонувони мамолики мутараққии дунё мадюни ин гуна занони ҷасуранд  ва  минбаъд  ҳаракати  феминизм, ки масоили марбут ба занон, аз ҷумла озодию баробарии ононро дар кулли дунё матраҳ намудааст, бар мабнои саъю кӯшишҳои бонувони ҷасури урупоӣ (Клара Сеткин, Роза Люксембург ва дигарон)  муборизоти худро идома бахшид.

  Ҳоло ки дар арафаи ҷашни модарону бонувон қарор дорем, ба бонувони тоҷик ва дар симои онҳо ба кулли занони сайёра тамоми хушиҳои зиндагиро таманно дорем. Бигзор, меҳру муҳаббати занону модарон  ҳеҷ  гоҳ поён наёбад ва дар партави меҳру самимияти ин ниҳоди меҳровар зиндагӣ рангину зебо шавад ва оташи ғазабу кинаварзӣ ва ҷангу хунрезӣ, ки аз ғурури нобаҷо ва таассубу ҷаҳолат рӯйи кор меояд, тавассути меҳрубонию самимияти занону модарон фурӯ нишонда шавад.  Ба ин маънӣ:

Зулмати паҳнои АвруОсиё,

Соҳати густурдаи ҷуғрофиё,

Рӯшанистон карда бо нуру зиё,

Зан ба лутфу ишқу атфи бериё.

Хокро зар карда дасти кимиё,

Мерасад бар авҷу арши кибриё,

Эътибори бонувони ориё,

Ифтихори мову аҷдоду ниё!

Бегумон, дар сафҳаи таърихи мо

Сабт номи гурдбону чеҳраҳо,

Истатиро, бону Данёку Ҳумо,

Ортамис, Озармидухту Понтео.

Аз барои хасм кардан нопадид

Омад он кундовари Гурдофарид,

Ё ки Бӯрондухт вазъи бад чу дид,

Бо ҷасорат маснади шоҳӣ гузид.

Мо, ки мадюни вафои модарем,

Пок аз файзи сафои модарем,

Орзуманди дуои модарем,

Боваройини Худои модарем!

Нозим Нурзода,

                   муҳаққиқ