Вале дар оғози қарни 20 яке аз шарқшиносони маъруфи олам, олими швейтсарӣ Адам Метс пас аз дақиқ ва амиқ омӯхтани таърихи маданияти кишварҳои Шарқи исломӣ асаре эҷод намуд зери унвони “Мусульманский ренессанс”. Китоби мазкур ба масъалаҳои таъриху фарҳанги хилофати ислом дар асрҳои 9-10 бахшида шудааст.

Муаллиф бо такя ба садҳо асноди таърихӣ дар баробари ҷанбаҳои иқтисодиву молиявии империяи ислом таваҷҷуҳи хосаеро ба вазъи ҳаёти маънавии ин замон, тарзи зисту зиндагонии мардум, адабиёт ва ғайра равон намудааст.

Арзиши бузурги ин таҳқиқот дар он аст, ки таи зиёда аз сад сол мешавад, ки аксари кулли муҳаққиқони олами Шарқ гаштаву баргашта ба муҳтавои пурқиммати ин асар муроҷиат мекунанд. Олими маъруфи рус В.В. Бартолд пас аз шиносоӣ бо ҳамин асари Адам Метс изҳор намуда буд, ки муҳтавои китоби мазкур ҳатман барои минбаъд амиқтар таҳқиқ намудани масъалаҳои фарҳанги мардумони Шарқ мадад хоҳад расонид.

 “Мусулманский ренессанс” чи маънӣ дорад? Адам Метс чиро дар назар дорад? Дар ин китоб сухан аз боби он меравад, ки ҳанӯз 500 сол қабл аз ренессани аврупоӣ дар олами Шарқи исломӣ,  хусусан дар Мовароуннаҳр унсурҳои хеле қудратноки тамаддуни эҳёгароӣ ба миён омаданд: дар давлатдорӣ, дар сохти чамъиятӣ, дар маданияти зиндагӣ, дар рушди беҳамтои илм (бо такя ба юнониён) ва аз ҳама муҳимтараш, дар бунёди нахустин дар олами Шарқи исломӣ ҷараёни инсонгароӣ (гуманизм) офарида шуданд ва Адам Метс онҳоро чун “ренессанси исломӣ”  муаррифӣ намудааст.

  Имрӯз дар олами фарҳангшиносӣ ва баъзан сиёсатмадорӣ  истилоҳи “ренессанс” аз нав мавриди истифода қарор гирифтааст.

Масалан, мегӯянд, ки “ренессанси аввал” ба  давраи Сомониён, ренессанси дуюм ба темуриён тааллуқ дорад. Ҳоло навбат ба кӯшишҳое расидааст, ки ренессанси сеюм – яъне ренессанси муосирро дар замири тамаддуни кишварҳои туркзабон эълон намоянд. Зоҳиран ин ҳаракат ягон бадӣ надорад ва ҳатто шояд барои амиқтар омӯхтани таърихи фарҳанги мо мадад расонад.

Лекин вақте сухан аз эҳёгароӣ меравад, пас бояд эътироф намуд, ки дар ду давраи ренессансҳои аввале ки онҳо дар назар доранд (Сомониён ва давраи Темуриён) мазмуну мундариҷаи фарҳангӣ, маърифатӣ, илмӣ, ҳунарӣ, адабӣ, санъати тасвирӣ, мусиқии Дувоздаҳмақом, назми классикии форсии тоҷикӣ, санъати хаттотӣ, нақшу нигори ин ренессансҳо қариб комилан иборат аз арзишҳои тамаддуни тоҷикӣ иборат буданд. Пас ин лаҳза сухун азбоби эҳёи тамаддуни тоҷикон меравад, ё худ бояд равад!

Дар асри Сомониён бузургтарин намояндагони илму адаб на танҳо таълимоти юнониёнро азбар намуданд, балки ҳатман рӯ ба арзишҳои замони тоисломӣ оварда, падидаҳои нодири онро вориди осорашон намуданд. Ин давра ҳамчун марҳилаи хеле пурарзиши рушди тамаддуни аҳли башар шинохта шудааст.

Масалан, Абунасри Форобӣ дар осораш унсурҳои фарҳангии замонаш – мусиқӣ, урфу одати мардум, шаҳрнишинӣ ва дигар ҷанбаҳои ҳаёти ҷомеаро зикр намудааст. Ҳаким Фирдавсӣ дар “Шоҳнома” тараннуми ғояҳои инсонгароиро ба дараҷаи олии адабӣ ва фалсафӣ боло баровард.

Ибни Сино дар “Китоб-уш-шифо” оид ба созҳои мусиқии давраи тоисломӣ маълумот меорад. Дар маркази таълимоти ин ду бузургвори илм ва маърифати замони Сомониён қабл аз ҳама ғояҳои инсонгароӣ мавриди таҳқиқ қарор гирифтаанд.

Устод Рӯдакӣ ҳамзамони Форобӣ буд, ӯ низ дар Самарқанду Бухоро таҳсил мекард, аз осори юнониён низ хабардор гардида буд. Ҳамагон медонанд, ки Рӯдакӣ нобиғаи замон буд.

Ҳоло мехоҳем доир ба як мавзуи хеле аҷоиб ва то ҳол таҳқиқ нашуда муроҷиат намоем. Адам Метс гуфта буд ва исбот намуд, ки ҷараёни эҳёгароӣ 500 сол қабл аз Аврупо маҳз дар олами ислом фаол гардида буд. Маълум ас, ки маданияти олами исломи қарнҳои 9-10 аз ҷумла комилан маданияти Бухорову Хуросонро фарогир аст. Рӯдакӣ дар маркази ҳамин тамаддун ба воя расида ҳамчун нобиғаи шеъру адаб шӯҳрат пайдо намудааст.

Албатта бо илҳом аз қудрати давлати Сомониён ва бо истифода аз донишҳои мукаммали худ дар ҷодаи таъриху адаб Рӯдакӣ тавонист ғояи бузурги эҳёгароиро  (ҳанӯз аз давраи Саффориён, ки аллакай бо номи худ сикка мезаданд) ҷонибдорӣ намуда дар ашъораш васф намояд.

Яке аз ҳамзамононаш дар васфи Рӯдакӣ фармудааст:

 Рӯдакӣ рафту монд ҳикмати ӯй,

Май бирезад, нарезад аз май бӯй... (Марсия)

 Яъне шоири номаълум ишора ба он дорад, ки аз Рӯдакӣ ҳикмат боқӣ мондааст. Чиро дар назар дорад? Барои пайдо намудани ҷавоб ба чанде аз навиштаҳои устод муроҷиат мекунем.

Рӯдакӣ чанг баргирифту навохт,

Бода андоз, к-ӯ суруд андохт

 Дар як ишораи шоир эҳёи суннатҳои тоисломии чангнавозӣ мушоҳида карда мешавад.

(Расми 1. Ҷангнавоздухтар, Расми 1-А. Қаҳқаҳа).

 Рӯдакӣ таъкид менамояд: Чанг баргирифту навохт (мисли расми қадимии суғдӣ), яъне ҷангро “дар бараш гирифту навохт”. Пас  он ҷанги қадимӣ дигар асту ҷанги имрӯза дигар ва маълум мешавад, ки  Рӯдакӣ ҳамон чанги қадимии суғдиро эҳё намудааст.

 Мисоли дигар. Дар худи ҳамин деворнигораҳои Панҷакенти қадим тасвирҳои набарди Рустам бо аждаҳо мавҷуд аст.

Расми 2 (Рустам бо аждаҳо)

 Медонем, ки Рӯдакӣ яқинан ин расмҳоро надидаст, зеро он замон Панҷакенти қадим аллакай ба хок яксон шуда буд,  вале бо такя ба ривоятҳои қадим  симои қаҳрамон Рустами Достонро хеле қабл аз Фирдавсӣ чунин тавсиф намудааст:

Рустамро ном агарчи  сахт бузург аст,

Зинда бад-ӯяст номи Рустами Дастон (Модари май)

Ҳотами Тойӣ туӣ андар сахо,

Рустами Дастон туӣ андар набард.

 Мисоли дигар.   Рӯдакӣ зимни эҷоди анвоъи гуногуни шеър зарур шуморидааст, ки ҳатман навъи хеле қадимӣ ва тоисломии назми мардумӣ – троникро эҳё намояд, аз ҳамин лиҳоз ӯро баъдан дар сарчашмаҳо “возеҳи навъи тарона” меноманд:

Гули баҳорӣ, бути таторӣ,

 Набиз дорӣ, чаро наёрӣ...   (тарона)

  Рӯдакӣ забони арабиро хуб медонист, набзи замонро эҳсос мекард, ҳамин буд, ки гӯё номаълум, хеле моҳирона дар ду мисраъи шеъраш ҳамасронашро  даъват намудааст, ки  номи аслии сарзаминашонро арҷгузор бошанд:

В-агар паҳлавонӣ надонӣ забон,

Варазрӯдро Мовароуннаҳр дон.

Яъне Рӯдакӣ даъват менамояд, ки Мовароуннаҳр не Варазрӯд гӯед! Мутаассифона,  ҳазор соле ки шеъри Рӯдакӣ ба фаромӯшӣ рафта буд, Варазрӯд низ фаромӯш шуда буд. Ҳикмати Рӯдакӣ танҳо дар замони истиқлоли Тоҷикистон эҳё гардид. Бо ибтикори Пешвои муаззами миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҳамин давра номҳои қадимии даҳҳо мавзеъҳои Тоҷикистон аз нав эҳё гардид ва бо ҳамин ҳикмати устод Рӯдакӣ рӯйи кор омад.

Мисоли дигар: Рӯдакӣ шарту шароит, одоби зиндагиро ба хубӣ риоя мекард, вале дар шеъраш шоирона, далерона мусиқиро васф намудааст:

Дӯсто, он хурӯши барбати ту,

Хуштар ояд ба гӯшам аз такбир!

Ана ин мисоли бузуги шуҷоати шоирона, таваҷҷуҳ фармоед, дар шароити он замон дар пойтахти дини ислом навозиши барбатро болотар аз такбир гуфтан  кори чандон осон набуд. Албатта ин амал соф шоирона (тахайюлангезона) аст, вале чи ӯро ба ин водор кардааст? Маълум аст, ки шоир, ки худаш мусиқидон ва мутриби руднавоз буд (яъне барбатнавоз) хостааст, ки нахуст номи қадимии ҳамин созро, ки аллакай дар он замон арабҳо “уд” мехонданд эҳё намояд. Барбат сози маъруфи замони сосониён, сози дасти Борбади Марвазӣ. Рӯдакӣ мегӯяд: садои барбати суғдӣ аз такбири ту болотар аст! Мана мисоли олии эҳёгароӣ, яъне эҳёи арзишҳои асили қадимӣ!

Мисоли дигар. Рӯдакӣ аз расму русуми ниёгони қадим огоҳи дошт ва зарур шуморид, ки  шоҳро дар рӯзи ҷашн чунин табрик созад:

Малико, ҷашни Меҳргон омад,

Ҷашни шоҳону Хусравон омад.

Ин ҳам мисоли рӯшани он ки Рӯдакӣ бо истифода аз ҳама имкониятҳои эҷодӣ даъват ба эҳёи ҷашни Меҳргон дорад. Шояд дар ин маврид бо ифтихор арз намоем, ки ин даъвати устоди назми классикӣ баъд аз ҳазор сол аз ҷониби Сарвари давлати соҳибистиқлоли Тоҷикистон хирадмандона пазируфта шуд ва ҷашни Меҳргон эҳё гардид.

Ва ниҳоят, боз як мисоли дигар. Рӯдакӣ аз оинҳои қадимии ниёгон ёдовар шуда дар ашъораш меорад:

Зану духтар-ш гашта мӯякунон,

                    Рух карда бо нохун шудгор. (қитъаҳои пароканда).

Рӯдакӣ ин ҷо аз расми хеле қадимии ниёгон – аснои мотам руйҳояшонро хуншор кардани зану духтарони маит ёдовар шудааст. Ин мавзуъ низ сесад сол қабл замони Рӯдакӣ айнан дар деворнигораҳои Панҷакенти қадим тасвир шудааст

(Расми 5)

Бубинед, ин ҷо манзараи вобаста ба  Марги Сиёвуш (Кини Сиёвуш) тасвир шудааст. Дар атрофи тобути қаҳрамон занону духтарон ба сару рӯяшон нохун зада нола мекунанд.

Ин гуна намунаҳое, ки ҳаракатҳои эҳёгароиро дар осори Рӯдакӣ ифода намудаанд, хеле зиёданд. Ин мавзуъ ҳанӯз ба таври бояду шояд таҳлил нагардидааст. Аммо ҳатто аз ҳамин гузориш низ хулосае пешбинӣ намудан мумкин аст, ки дар ашъори Рӯдакӣ тамоюли эҳёгароӣ, васфи асолати фарҳанг, ёдоварӣ аз намунаҳои қадимтарини тамаддури аҷдодӣ нишонаи бузурги ватандӯстӣ ва инсонгароии устод Абуабдуллоҳ Рӯдакӣ маҳсуб меёбанд.

 Аслиддин Низомӣ

Доктори илмҳои санъатшиносӣ,

 мудири шуъбаи санъатшиносии

 Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон