Бо печидатар шудани низомҳои иҷтимоӣ дар ҷаҳон муборизаҳо аввал авлодӣ, баъдан қабилавӣ, мазҳабӣ, миллӣ ва тамаддунӣ шуданд. Ин рақобату ҷанг заминаи ихтирооти зиёде дар таърихи инсоният гардидааст. Барои ба даст овардани манфиати бештар инсоният муборизаҳои гурӯҳиро ба роҳ мондааст, то ин ки ба ин васила қувваҳоро мутамарказ карда, натиҷаи хубтар ба даст оваранд.
Ҷаҳони муосир ба давлат-миллатҳо тақсим шудааст. Ин низоми ҷаҳонӣ бартарияти худро нисбати дигар низомҳо дар дусад соли охир исбот кард. Дар доираи давлат-миллатҳо гурӯҳҳои алоҳидаи манофеи муштараки худро муайян карда, барои дастёбӣ ба онҳо дар сатҳи ҷаҳонӣ бо дигарон рақобат мекунанд. Ҳарчанд созмонҳои гуногуни минтақавӣ ва байналмилалӣ вуҷуд доранд, ки манфиатҳои муштараки кишварҳои аъзои худро дунболагирӣ мекунанд, вале “давлатҳои миллӣ ҳанӯз ҳам ҳамчун нақшофаринони асосӣ дар корҳои ҷаҳонӣ боқӣ мемонанд”(1). Маҳз давлатҳои миллӣ ҳастанд, ки тамоми сарватҳои миллиро дар даст дошта, назорат аз болои мардум ва ҳудудро ба уҳда гирифтаанд. Аз ин рӯ, нақши онҳо дар таъмини манфиатҳои гурӯҳии ҷомеаҳо аз ҳама зиёдтар аст.
“Зуҳури давлатҳои муосир нишонгари ташдиди анбоштани қудрат бо равишҳоест, ки қаблан дар таърих ношинохта буданд: басиҷи иҷтимоӣ, навовариҳои техникӣ, созмони девонсолорӣ, тарроҳии ниҳодҳо ва пешравии идеологӣ дар миқёси бузург бо ҳам омаданд, то истеҳсоли тавоноиҳои модиро, барои расидан ба натиҷаҳои хуб дар тақвияти ҳамгироиҳои миллӣ, рушди дохилӣ ва таъмини бехатарӣ, баланд бардоранд.” (4) Дар доираи давлат-миллатҳо банақшагирӣ ва амалӣ сохтани тарҳҳои бузурге, ки ба шахсони олоҳида вобаста нестанд, имконпазир шуд.
Ниҳодҳои минтақавӣ ва байналмилалӣ метавонанд дар ҳолати буҳрон кумак кунанд, вале онҳо наметавонанд кишвареро дар рорҳи рушди устувор нигаҳ доранд. Ин корро маҳз давлатҳои миллӣ карда истодаанд. Барои дарки ин масъала метавон қудратмандтарин ниҳоди минтақавӣ аз ҷиҳати иқтисодӣ Иттиҳоди Аврупоро мисол овард. Юнон ҳамчун аъзои комилҳуқуқи ин иттиҳод натавонист ба рақобатҳои шадид тоб оварад ва ба буҳрони молиявӣ гирифтор шуд. Аммо Олмон дар ҳамон шароит тавонист сиёсати дигарро ба роҳ монда, на танҳо дар Аврупо, балки дар тамоми ҷаҳон рақобатпазир бошад. Ин баёнгари он аст, ки ҳатто шомил шудан ба иттиҳодияҳои бонуфуз ҳам, нақши давлатҳои миллиро дар рақобатҳои ҷаҳони муосир кам намекунад ва уҳдадориҳои онҳоро ҷиҳати муқовимат бо хатарҳои ҷаҳони муосир бартараф намесозад.
Масъалаи асосӣ ин аст, ки чаро дар ин муборизаҳо ва ё рақобатҳои шадиди ҷаҳони муосир кишварҳое пирӯз ҳастанд ва кишварҳои дигар ё қисман ба аҳдофи худ расидаанд ва ё умуман рақобатпазир нестанду ба гурӯҳи кишварҳои ақибмонда ворид шудаанд? Унсурҳои асосии нерӯи рақобатпазирӣ дар шароити нав ва муқовимат алайҳи хатарҳои ҷаҳони муосир кадоманд?
Пажӯҳишгарони зиёде унсурҳои қудрати миллиро гурӯҳбандӣ кардаанд. Франкел, Моргентау, Органский ва дигарон аз ҷумлаи онҳо мебошанд. Дар маҷмӯъ ин унсурҳоро ба доимӣ ва муваққат, табиӣ ва иҷтимоӣ, ламсшаванда ва ламснашаванда тақсим мешаванд (2). “Масалан? аз нигоҳи Ганс Моргентау, қудрати миллӣ аз 8 омили зерин иборат аст:
- Мавқеи ҷуғрофӣ;
- Аҳолӣ;
- Иқтидори иқтисодиву саноатӣ;
- Иқтидори низомӣ;
- Сарватҳои табиӣ;
- Характери миллӣ;
- Ахлоқи миллӣ;
- Кайфияти умури дипломатӣ”(3).
Дар ин гурӯҳбандӣ дида метавонем, ки сетои онҳо ба гурӯҳи унсурҳои ламснашаванда ворид мешаванд. Маҳз ҳамин унсурҳо ҳастанд, ки дар ҳоли тақвият додани онҳо як миллат метавонад боқимондаро тақвият дода, дар ҷаҳони муосир рақобатпазир бошад. Дар навбати худ, ҳувият ва худшиносии миллӣ доштани тасмимгирандагони асосӣ дар як давлат унсурҳои ламснашавндаи қудрати миллиро пурзӯр менамояд. Дар ҳоли баръакс, эҳтимоли таназзул ба маротиб зиёд мегардад. Чунки бе доштани ҳувияти миллӣ ва ва дар ҳоли худро шаҳрванди ҷаҳон шинохтан ва ё ҳувияти мазҳабиро аз ҳама боло донистан, як тасмимгиранда наметавонад қудрати миллиро тақвият дода, дар ҷаҳони муосир рақобатпазир бошад. Барои яке аз худ кардани дороиҳои модии кишвар ва харидани манзил дар Лондон ва барои дигаре ободии шаҳрҳои муқаддаси диниаш дар авлавият қарор мегирад. Яъне манфиати гурӯҳии мардум дар давлати миллӣ барои чунин афрод дигар аҳамияти авалиндараҷа надоранд.
“Рушди миллӣ ба сатҳи ташаккули тафаккури миллӣ робитаи мустақим дорад ва ҳамчунин маншаи мушкилоти ҳар ҷомеае низ аслан дар шуури ҷамъиятии он аст”(3). Яъне ҳувияти миллии аҳолии як давлат низ дар сарнавишти он нақши муҳим дорад. Доштани эътиқод ва меҳру муҳаббат ба ватан ва манфиати онро аз манфиати гурӯҳии мазҳабӣ ва умумиҷаҳонӣ муқаддамтар донистан, сарчашмаи ҳама сахткӯшиҳои мардум ва бурдбориҳои гурӯҳии сокинони як кишвар мебошад. Албатта, идеяи як ҷаҳони воҳид ва якҳукуматӣ дар ҷаҳон диққатҷалбкунанда аст, аммо чуноне ки дар ҷусторҳои пешин дидем, ин як идеяи утопиявӣ буда, дар миёни сиёсатмадорони кишварҳои гуногун ҷиддӣ гирифта намешавад. Баръакс, ҳар сиёсатмадори ватандӯсте кӯшиш мекунад ҷойгоҳи кишвари худро дар майдони сиёсии ҷаҳон мустаҳкамтар карда, дар захираҳои маҳдуди ҷаҳон саҳми бештареро аз худ кунад. Дар чунин шароит агар тасмимгиранда дар сиёсати дохилӣ ҳувияти фаромиллӣ дошта бошад он ҷомеа бозанда аст.
“Миллате, ки афроди он ҳувияти миллии ташаккулёфта надорад, наметавонад такраҳбарӣ ва платформаи сиёсии устувор дошта бошад.”(3) Махсусан қишри раҳбару тасмимгирандае, ки назорат аз болои мардум ва дороии миллиро дар даст дорад, бо ҳувияту худшиносии баланди миллӣ метавонад сарнавишти миллатро дигаргун карда, ҳадафҳои гурӯҳии сокинони кишварро амалӣ намояд. Макони муқаддас ва биҳишти чунин раҳбарон ҳамин сарзамин аст ва онҳо тамоми иқтидори худро барои обод сохтани ҳамин кишвар ва хушбахт кардани аҳолии он сафарбар мекунанд.
Дар пайи баланд бардоштани қудрати миллӣ, аз ҷониби аъзои худшиноси худ, як кишвар метавонад дар баробари хатарҳои ҷаҳони муосир истодагарӣ карда, дар мубориза барои дастрасӣ ба захираҳои маҳдуд муваффақ шавад ва ҳаққи худро соҳиб бошад. Дар ин мубориза барои захираҳои маҳдуди ҷаҳон субъектҳои рақобаткунанда аз ҳама роҳҳо истифода мекунанд. Аз ҷумла, субъектҳои қудратманд дар ин майдон, дар миёни миллатҳои заиф идеяи утопиявии ҷаҳонмеҳаниро таблиғ мекунанд. Иддао мекунанд, ки боло бурдани ҳувияти миллӣ танишҳо миёни халқҳоро зиёд мекунад. Аз ин рӯ, набояд дунболи ҳувияти миллӣ гашт.
Дар ин ҷо ду масъала вуҷуд дорад. Пеш аз ҳама ин ки худи таблиғгарони ғояи ҷаҳонмеҳанӣ дар амал кори дигар мекунанд. Онҳо гурӯҳӣ амал карда, ҳамеша дар пайи аз худ кардани дороии бештар ҳастанд ва муваффақ ҳам мешаванд. Баръакс, кишварҳое, ки фиреби я ғояи ҷаҳонмеҳаниро мехуранд ҳамеша бозанда ҳастанд ва дороиҳояшонро ба осонӣ аз даст медиҳанд. Баъдан, оё дуруст аст, ки тақвияти ҳувияти миллӣ ба нафрату бадбинӣ ва муноқишаҳо мерасонад? Дар асл, баръакси ин аст. Ҳувияти миллӣ ба тафовут аз ҳувияти мазҳабӣ китобҳои ба истилоҳ “осмонӣ” надорад, ки тағйирнопазир бошанд ва ғайри худро куллан наҷас шуморида, ҳаққашонро кунҷи кадом як дузахи абадӣ муайян карда бошад. Агар ҳам дар таърих гурӯҳе аз ин омил суистифода карда ба ҷиноят даст зада бошад, ба осонӣ метавон онро маҳкум кард ва аз такрораш ҷилавгирӣ кард. Дар баробари ин, ҳувияти миллӣ метавонад яке аз омилҳои ҳамкориҳои сулҳомези миллатҳо бошад. Ба эҳтимоли зиёд, шахсе ки худро мешиносад ва эҳтиром мекунад, дигаронро ҳам дар баробари худ эътироф мекунад. Дар ин сурат, ҳамкориҳо тавре ба роҳ монда мешаванд, ки манфиатҳои ҷонибҳо баробар ҳимоя шудаанд.
Ҳифзу тақвияти ҳувияти миллиро қонунҳои байналмилалӣ тарғиб мекунанд. Аз ҷумла дар Эъломияи принсипҳои ҳамкориҳои фарҳангии байналмилалӣ аз соли 1966 омадааст: “ҳар фарҳанге шараф ва арзиши худро дорад ва бояд эҳтиром ва ҳифз карда шавад... ҳар миллате ҳақ дорад ва вазифадор аст, ки фарҳанги худро тақвият диҳад.”[5] Дар чунин шароит барои тақвияти худшиносии миллӣ ва ба ин тариқ ҳифзи арзишҳои миллӣ ҳеҷ мушкилии ҳуқуқие дар сатҳи ҷаҳонӣ вуҷуд надорад. Дар воқеъ таҳаммулгароӣ низ инкор кардани арзишҳои миллии худ нест. Таҳаммулпазирӣ ин қабули гуногунрангии диниву нажодӣ ва забонӣ дар тамоми ҷаҳон аст. Ҳифзу тақвияти ҳувияти миллӣ ва фарҳангу забони як миллат ин вазифаи фарзандони ҳамон миллат аст. Дар муносибатҳои байналмилалӣ эътироф ва “эҳтироми дигар миллатҳо бо он ҳама гуногунрангии динӣ, фарҳангӣ ва забонӣ ва онҳоро ҳамчун унсурҳои арзишманди ҷомеаи ҷаҳонӣ донистан”[5] боиси бештар шудани таҳаммулпазирӣ дар саросари ҷаҳон мегардад. Дар фарқият аз идеяҳои хаёлии якҳукумативу якфарҳангӣ дар ҷаҳон, қабули гуногунрангӣ ва тақвияти таҳаммулпазирӣ миёни миллатҳои гуногун кори воқеӣ ва амалишаванда мебошад.
Хулоса, ҷаҳони муосир ба давлатҳои миллӣ тақсим шудааст. Ҳукуматҳо ҳамчун намояндагони ин миллатҳо дар рақобатҳо барои дастрасӣ ба манобеи ҷаҳонӣ иштирок карда, аҳолии худро аз хатарҳои гуногун ҳифзу ҳимоя мекунанд. Дар ин шароит ҳувияти миллӣ ба яке аз унсурҳои асосии муттаҳидкунанда табдил меёбад. Кишварҳои зиёде дар заминаи тақвият додани ҳувияти миллӣ тавонистанд ба қуллаҳои баланди тараққиёт расанд. Ҳуббулватанро меҳвари асосии арзишҳо донистан ва тамоми қувваро барои ободонии он сафарбар кардан, танҳо дар заминаи болоравии ҳувияти миллӣ ба даст меояд. Миллатҳое, ки ин унсури асосии ватансозиро надоранд, сарватҳои худро тариқи масъулони беҳувияташ ба хориҷа равон мекунанд. Дар натиҷа сарватҳо тамом мешаванд, аммо ватан ҳамоно вайрона боқӣ мемонад. Обод будани ватан ин сохтани чанд иморати боҳашамат нест. Нишонаи ободонии ватан ин таъмини зиндагии шоиста барои ҳама шаҳрвандон аст. Дар ҷаҳони муосир миллатҳо дастаҷамъӣ ба майдони рақобатҳо барои расидан ба ҳадафҳои иқтисодиву амниятии худ ворид шуда, ҳаққи худро соҳиб мешаванд. Дар ин рақобатҳо ҳувияти миллӣ ҳамчун унсури аслии рақобатпазирӣ ва муқовимати миллӣ нақши ҳалкунанда дорад.
Меҳр СОБИРИЁН
пажӯҳишгар
Маҷаллаи академии илмию оммавӣ "Илм ва Ҷомеа"-№1 (23), 2021
Сарчашмаҳо
- Samuel Huntington, “The Clash of Civilizations and remaking of World Order”;
- “A national conference on elements of national power” (https://www.pc.gov.pk/uploads/pub/4th-CPEC-Paper-Conference-on-EoNP-2.pdf) ;
- Назрӣ Асадзода, “Мушкилоти тоҷикон дар масири ба даст овардани истиқлолияти зеҳнӣ”, Маҷаллаи “Илм ва Ҷомеа”, №1(14), 2019, -С. 230;
- Ashley J. Tellis, “foundations of national power in the Asia-Pacific”, The National Bureau of Asian Research, 2015;
- Elizabeth A. Thomas-Hoffman, “Cultural preservation and protection”.