Ҷойгоҳи илм ва ҷаҳонбинии илмӣ дар таърих ва тамаддун тоҷикон

  Ҳадафи ин мақола муаррифии андешаҳои илмӣ, табиатшиносӣ ва эпистемологи (маърифатшиноси)и Абурайҳони Берунӣ ва аҳамияти онҳо барои насли имруза аст, зеро то ҳанӯз дар ҷомеаҳои пасошӯравӣ ва махсусан дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ба мероси зеҳниву ақлонии мутафаккирони асрҳои миёна аҳамияти хос ва зарурӣ дода нашудааст, махсусан дар замони ҳозир дар ҷомеаи мо таърихи фарҳанги асримиёнагӣ танҳо чун маҳзани ақоиду назариёти диниву илоҳиётшиносӣ баҳогузорӣ карда мешавад. Ин дар ҳоле ки андешаҳои илмӣ, табиатшиносӣ ва ҳатто секлюралӣ (дунявӣ) дар ин давраи таърих ба дараҷҷаи баланд рушд намуда буданд. Дар ин ҷомеа додугирифти хуби ақида ва андешаҳои илмиву фарҳангӣ (то ҳатто мазҳабӣ бо усули ба истилоҳ плюралистӣ) вуҷуд доштанд. Барои баъзе аз ҳамватанони мо шояд ҷои ҳайрат бошад, ки дар шароити нуфузи ҳамагонии идеологияи ҳукмрони динӣ дар асрҳои миёна ҷойгоҳ ва нуфузи ҷаҳонбнии илмиву озодандешӣ дар доираҳои илмӣ махсус буд ва аз ин ҷо тоза кардани тасаввуроти авомона дар бори таърихи фарҳанги фикрии асрҳои миёна муҳим аст. Зарурияти ин кор боз дар он аст, ки ҳоло бо вуҷуди давлати дунявӣ бисёре аз қишрҳои ҷомеаи имрӯзаи мо аз нигоҳи таъсир ва нуфузи ҷаҳонбинии илмӣ хеле заиф шуда, бештар дар зери таъсири ақидаҳои диниву мазҳабӣ, ва ҳатто ифротиву радикалӣ қарор доранд. Аз ин рӯ зарур аст, ки саҳми ин давраи таърих ва ин мероси илмиву фарҳангиро аз сари нав бо усулу методологияи нав таҳқиқ намуд, мақом ва арзиши онро аз сари нав арзёбӣ намуд ва махсусан дар рушди ҷаҳонбинии насли нав аз он истифодаи оқилона намуд. Инҷо андешаҳои илмиву озодандешона дар мисоли осори Абурайҳони Берунӣ  барои хонандаи имрӯза пешниҳод мешаванд ва бо мақсади соддабаёнӣ ва дастрасӣ доштани мардум ба мазмуни аслии қарор дода шуд, ки онҳо дар шакли суолу ҷавоб, диалог ё муколама тартиб дода шудаанд.

 14 июня 2022 года в  газете “ИмрузNews” была опубликована статья  Мунима Оламова  на тему «Подстрекательство является подстрекательством, не утверждай, что является правдой (Фитна фитна бувад, нагӯ  ки  рост бувад)». В   ней автор  проанализировал   попытки деструктивных сил по дискредитации нового поколения управленческой элиты Таджикистана. В частности,  речь идет об   информационных  нападках  представителей таджикских террористических групп, скрывающихся сейчас  в странах ЕС, на  молодых руководителей государственных органов нашей страны. Таджикские террористы, которые  посредством социальных сетей распространяют идеологию насилия и войны, утверждают, что за      попыткой  дестабилизации  политической ситуации в Бадахшане  в последние месяцы  стоят  нынешний Председатель Маджлиси Милли Маджлиси Оли, мэр г.Душанбе Рустами Эмомали  и его молодая команда, его единомышленники. 

  Хирадгароӣ ва хирадандншӣ муҳимтарин шохиси инсонӣ аст, ки онро бар тамоми анвоъи зинда мутамоиз месозад. Он чи дар дарозои замони мавҷуд инсон ҷиҳати рафъи мушкил, бароварда кардани ниёзҳояш офаридааст, онон ба андешаву хирад ҳамбастагӣ доранд. Ба ибораи дигар, агар дигар анвоъи зинда (ҳайвонот дар назар аст) ҷиҳати зинда мондан танҳо ғариза такягоҳи онон бошад, инсонро сабаби мондагорияш андешаву хирад будааст. Қобили зикр аст, табдили  хирадгароӣ ба як раванди иҷтимоӣ дар мароҳили навини тамаддуни башарӣ шакл гирифта, ҷомеаи хирадгароро ба миён овардааст.Ҷомеаи хирадгароро метавон ҷомеаи маданӣ низ номид. Яъне ҷомеаи маданӣ гуруҳе аз мардум аст, ки бо ҳам ваҷҳи муштарак дошта бошанд ва равобити онҳоро ахлоқ, огоҳӣ, доноӣ, зиракӣ, ҳушёрӣ ва маърифати дурусту илмӣ аз воқеияти ҷаҳон ташкил медиҳад. Ба тарзи дигар ҷомеаи маданӣ кишвари қонунманд таъбир мешавад, ки бунёди онро доноӣ, огоҳӣ ва хирадпешагӣ ташкил медиҳад. Ҷомеаи маданӣ, ҷомеаест, ки афроди он ҳама бо нерӯи инсонии худ боварманд ва низоми он бар асоси қонуну андеша пуё аст. дар чунин навъи ҷомеа бовармандӣ хислати дарунӣ дорад ва ҳар фард дар доштани боварҳои худ озод аст ва ба афроди дигар монеа эҷод намесозад. Бовар кори фард буда, он ҳеҷ гоҳ ба сиёсат, тавсеа ва созандагии кишвар дахолате надорад. Балки бовар имонию дарунӣ аст ва дар сатҳи куллии ҷомеа қонуну хирад нақши ҳассос ва таъйинкунанда доранд. Дар ҷомеаи маданӣ рӯҳониёну уламои динӣ ҳеҷ нақши қонқгузорӣ надошта масъулияту корашон шахсию фардӣ буд ва онҳо ба дурӣ аз қарордодҳои иҷтимоӣ амал мекарданд. Ҳар гоҳ ки руҳониён дар уламои динӣ дар сиёсат ва қонунгузории иҷтимоӣ дахолат намудаанд, ин дахолатҳо муҷиб шудааст, ки даргириҳои таърихии бузургро ба вуҷуд оваранд ва ба хунрезию накбат ва куштори мардум мунҷар гардидааст.

   Файласуфи машҳури Олмон Артур Шопенгауэр дар давоми ҳаёти пурбаракати худ эҷодиёти гаронбаҳое аз хеш боқӣ мондааст. Яке аз асарҳои асосии ӯ бо номи “Ҷаҳон ҳамчун ирода ва тасаввурот” маълум ва хеле машҳур аст. Ин асари дуҷилдаи ӯ масъалаҳои зиёди мавҷудияти оламро дар бар мегирад.  Ба андешаи мутафаккир, он чи ки файласуфон аз замони антиқа то ба имрӯз муаммои ҳастиро ҷӯстуҷӯ менамуданд ва кашфиёти худро ҳамчун андешаҳои фалсафӣ меҳисобиданд, дар ҳақиқат чунин набуд, “Фалсафа ҳамон аст, ки ман пешниҳод намудаам ва дар ҳақиқат ҷаҳон аз “ирода ва тасаввурот” беш нест”[1]. Аз ин андешаҳои мутафаккир бармеояд, ки дар ҳақиқат оламро ҳамчун амали ирода ва тасаввур эътироф бояд кард. Таъсири ин асар ба адабиёти фалсафии баъдина ба назар мерасад. Беҳуда нест, ки пайдоиши мактабҳои фалсафии “Эгзистенсиализм”, “Персонализм”, “Фалсафаи ҳаёт” ва “Фрейдизм” азандешаҳои Шопенгауэр сарчашма мериганд. Бештари ин мактабҳо андешаҳои калидии худро аз асари “Ҷаҳон ҳамчун ирода ва тасаввурот” гирифтаанд.