Ба назари мо, раванди таърихии худшиносии миллиро, ки ба Наврӯз иртиботи бевосита дорад, ба чанд марҳила метавон тақсим кард.
Марҳилаи аввали худшиносии миллиро метавон ба Наврӯз – ин оини дерина ва хирадгаро алоқаманд донист. Аз ин ҷост, ки Наврӯзро ба шахсияти нимустуравӣ ва нимтаърихӣ Ҷамшед тавъам медонанд ва ин тавъамӣ ё пайвастагӣ бедалел нест, чаро ки Ҷамшед нахустин шаҳриёри донишманди ҷуғрофиёи фарҳангию сиёсии ориётаборон аст, ки тавассути илму хирад сохтани ҷаҳони навро шурӯъ намудааст. Ба сухани дигар, Ҷамшед бо овардани Наврӯз марҳилаи аввалини худшиносии миллиро дар ҷаҳони маърифати иронитаборон оғоз бахшида, таҷлили онро ҳамчун тантанаи хирад ва адолат (ду бахши муҳими ҳаёти сиёсӣ ва фарҳангӣ) саросарӣ намудааст.
Мушкилоти ҷомеаи инсонӣ аз замони зуҳури инсонӣ то имрӯз як чиз аст – марг ва ҳамин мушкили аввалиндараҷа ва ба истилоҳ калидӣ, дигар мушкилотро ба дунбол дорад. Ба гумони устурасозони пешин, рафъи ин мушкилот аз ҷониби Ҷамшед ба вуқӯъ пайвастааст ва нахустин бор дар таърихи фарҳанги мо (албатта, дар қолаби устура ва боварҳои ибтидоӣ) инсон намиранда мегардад. Дар «Авасто» ин масъала, яъне масъалаи ба дасти Ҷамшед рафъ шудани мушкилоти маргу беморию пирию ранҷу зиён мавриди баррасӣ қарор гирифтааст. Ҳаким Фирдавсӣ зуҳури Наврӯз ва ба ин восита аз ранҷурӣ раҳо гардидани ҷаҳонро таври зайл тасвир намудааст:
Сари соли нав Ҳурмузи фарвардин,
Баросуда аз ранҷ рӯйи замин.
Марҳилаи дувуми худшиносӣ, ки ба Наврӯз иртибот дорад, ба давраи салтанати Сосониён рост меояд. Ҳарчанд дар ин давра Наврӯз ва таҷлили маросими он камранг ба назар менамояд, рӯҳи умумии он нигаҳ дошта шудааст. Дар замони ҳукмравоии хонадони Ҳахоманишҳо, ки оини зардуштӣ дар қаламрави салтанат расмӣ шуд, падидаҳои фарҳангию фалсафии гузашта, аз ҷумла Наврӯз аз ҷониби рӯҳониёни дарбор сарфи назар карда шуд ва маросими наврӯзӣ дар чодари тирагию торикӣ бозмонд.
Марҳилаи сеюми худшиносӣ ба давраи ҳукмронии Сомониён марбут аст. Дар ин давра Наврӯз ба сифати ҷашни меҳварӣ мавриди таҷлил қарор мегирифт. Амирони хирадпарвари Сомонӣ хуб дарк мекарданд, ки Наврӯз на танҳо ҷашни кишоварзӣ, балки ҷашни хирадпарварӣ ва инсонсолорию инсонсозист.
Давраи дигари наврӯзшиносӣ ва арҷгузорӣ аз ин ҷашни хирадмаоб ба охирҳои солҳои ҳафтодуми садаи бистум рост меояд. Як зумра равшанфикрони миллӣ ҷиҳати дар сатҳи иҷтимоӣ таҷлил кардани Наврӯз саъю талоши фаровон варзида, дар ин замина, корҳои зиёди фарҳангию маърифатӣ анҷом доданд. Ин давра сароғози марҳилаи нави худшиносии миллӣ бо таҷлили Наврӯзи бостонӣ маҳсуб меёбад. Дар он замон заминаҳои рушди маросими миллӣ дар шароити нави таърихӣ гузошта шуд.
Марҳилаи Истиқлолияти давлатӣ уфуқҳои тозаро барои таҷлили саросарии Наврӯзи бостонӣ кушод ва он ба сифати бузургтарин ҷашни аҷдодӣ мавриди таҷлили ҳамагонӣ қарор гирифт. Масоили шинохт, таҳқиқ, омӯзиш, арҷгузорӣ ва саросарисозии Наврӯз матраҳ гардид ва дар рушду тавсеаи он Сарвари давлат Эмомалӣ Раҳмон саҳм гузошт. Наврӯз дар силсилаи оину маросимҳои миллӣ қадимтарину фарҳангитарин ба шумор меояд ва дигар маросим дар домони ин ҷашни инсонпарвар ва ҳувиятсоз парварда шудаанд.
Нозим НУРЗОДА, муҳаққиқ