Воқеан, устод Айтматов марди ситорааш баланд будааст. Дар оғоз тақдир ўро ба одамони некхоҳ рў ба рў кард. Аз рўзе, ки нависандаи франсавӣ Луи Арагон қиссаи “Ҷамила”-ро баргардон карду дар пешгуфтор навишт: “Баъде, ки достони ишқи Дониёру Ҷамиларо хондам, ин қадар аз худ бадар рафтам, ки дигар дар чашмам Парижи Гюгою Бодлер, Парижи подшоҳону инқилобҳо, Париже, ки ҳар сангаш қаҳрамонӣ ва афсонае дорад, нанамуд” .Айтматов ба ҳалқаи адабии ашрофонианқарибҷаҳон пайваст. Вале он вақт ба сифати як ҷавони сисола намедонист, ки он ҳалқаи орзубарангез,узвашроҳам шуҳратманд мекунад,ҳам бар дўшаш бори гаронидар талош ва меҳнати ҷовидонро хоҳад афканд. Акнун ў мебоист дар асарҳояш ҳар ҳарф, ҳар ҳиҷоро даҳҳо маротиба паҳлугардон ва ба ҳам ҳамсозу ҳамнаво карда, пас ба хонандапешниҳод намояд. Суҳбату мақолаҳояш бояд ба сухани тоза ороиш ёфта бошанд. Дар маҷлису маъракаҳо олимона сухан гўяд. Ҳатто либоспўшӣ, нигоҳ, оҳанги гуфторашро таъқиб хоҳанд кард. Оре, ҳалқаи ашроф мисли шишаи рангину пурҷило басонозук ва сахтгиру бераҳм аст.
Чингиз-оғо, ки соҳиби фазлу фаросат буд, инро зуд дарк кардаю нисбат ба худаш сахтгир шуд. Мо шоҳид будем, ки ў ин кўраи сахт тафсон ва пур аз дўсту душманро қадам ба қадам бо тавоноӣ ва зебоӣ паси сар мекард. Баъдан ҳар асареро, ки ба чоп мерасонд,ҳам дар ҷумҳуриҳои собиқ Шуравӣ,ҳам дар кишварҳои берун бо кунҷковию шавқмандиҳо истиқбол мекарданд. Маҷаллаю рўзномае, набуд, ки дар он номи Айтматов набошад. Президентҳо, машҳуртарин олимону нависандаҳо ба ў роҳи дўсти меҷўстанд. Дар маъракаҳоҳузурашро орзу мекарданд ва гиромӣ медоштанд.Шоиру нависандаҳо кўшиш мекарданд, ки исми Айтматов дар китобашон сабт шавад. Ин ном он китобро шуҳратёр мекард.
Ман аввалин маротиба ҳангоми дар Техникуми политехникӣ хонданам китоби устод “Роҳи каҳкашон”-ро, ки дар он чанд қисса чоп шуда буд, хондам ва нахустин маротиба таъсир ва қудрати руҳониисухани шахси нависандаро эҳсос кардам. Суханеро, ки ҳамроҳат мемонду бавиҷдон ва зебоипарастат мекунад. Қаҳрамонҳои ин асарҳо мисли хайли мурғоне буданд, ки гоҳу бегоҳ ба саҳни дилам фурўд меомаданд: ханда, садо ва нағмаҳояшонромешунидам. Гоҳе садои гиряашон ҳам ба гўшам мерасид. Ва фикрмекардам, ки оё ман ҳам чунин навиштаметавониста бошам? Ва расид рўзе, ки китоби қисса ва ҳикояҳоям чоп шуд. Ин яқин аст, ки мисли ман касони аз китобҳои устод илҳому илтиҳоб гирифта зиёданд ва минбаъд ҳам зиёд хоҳанд шуд.
Дар хабарҳо мехонем, ки то имруз китобҳои устод ба 170 забони дунё тарҷума ва нашр шудаанд. Ин шумора, сол то сол меафзояд. Ин чунин маъно дорад, ки нависандаи пуркор ва пурғайрат обу офтоб, дашту саҳроҳои ватанаш, одату суннат ватаърихи пурпечу тоби халқи қадимаашроба ин қадар мардуми олам ҳам шинос ва ҳамошною улфати ҷовидон кардааст. Ин корест, ки аз уҳдаи ҳеҷ як сипоҳва ё қувваи дигаре барнамеояд. Ва барҳақ гуфтаанд, ки Айтматов халқи кучакашро ба миллати бузурге табдил дод. Ана, нависандаи ҳақиқи чӣ касест! Ана, ин аст намунаи як нависандаи асил ва мардумӣ!
Донишмандони Урупо ёдовар мешаванд, ки камоли хираду маърифати мардуми мо аз шарқи куҳан аст. Дар асри XX ба шарофати китобҳои Чингиз Айтматов бо ҳаёту зиндагии мардуми Осиёи Шуравӣ шинос шудем.
Устод Айтматов, ки дар замони сотсиализим кору зиндагӣ карда буд, солҳои инқилоб, колхозсозии маҷбурӣ, замони ҷанг, душмантарошиҳоито ва баъди ҷанг, баъдтар давраи осоиш, ниҳоятбозсозию озодбаёнии Гарбачёвиродида, шароиту вазъиятро мушоҳидаву муоина карда, нўшу неши замонашро чашидаю дар асарҳояшон рўзгори пургиреҳ ва ҳам пурҳавасу пурасрорро бо асотиру ривоёту мўъҷизоте, ки дар таърихи кишвараш, мисли маъдани куҳ қабат ба қабат хобида буданд, берун кашидаю ҳамаро дар силки гуҳар андохта,пешниҳоди оламиён кард.
Танҳо шахсе, ки дўстдори ҳақиқии халқу ватанаш аства аз адабиёти ҷаҳон огоҳӣ аз уҳдаи дорад чунин кори мушкил, вале миллатсоз баромада метавонад.
Ман ин ҷо ҳаргиз нияти арзёбӣ ва баҳо додани асарҳои устод Айтматовро надорам. Ҳанўз дар даврони барҳаёт будани ин корро бисёри адабиётшиносони кишварҳои олам мекарданд. Аз байни қаторикитобҳо ба фаҳмишашон маънӣ меҷустанд ва мо онҳоро мехондем. Ин ҷо танҳо аз қиссаи “Алвидоъ, Гулсарӣ” ҳамчун хонанда дарку дидаеро, ки бардоштаам, ба таври худ баён мекунам.
Нависанда дар қисса ҳаёти одамони колхозӣ ва ҳақиқати зиндагии дар дилу ҷони халқ нишастаи солҳои СССР-ро тасвир менамояд
Қаҳрамони асар Танабой аз гурўҳи фаъолон буд, табиатан марди беқарор аст. Вай дар айёмиҷавонӣ, ки дар даргоҳи бойе ғуломӣ карда буд, ба сохти нав, ки “ҳама баробар зиндагӣ ва ҳукумат мекунанд”, мегуфтанд, сахт дил басту бо тамоми ҳастияш ба пешравии онҳаёти нав миён баст. Дар ин роҳ ҳатто бародарашро рўи хотир накарда, ба рўйхати бойҳо дохил кард, то ки кори колхоз рўз то рўз беҳшаваду ба чашми душманони ин сохт мардона нигарад. Ва ҳамзамон ба кадом соҳае, ки кораш қафо мондааст ва ё касе ба он ҷо рафтан намехоҳад, Танабой бо супориши ҳизб меравад.
Маълум аст, ки дар он замони навсозӣ баробари дигаргуниҳо, ба гуфти худашон, каҷравиҳо низ рўй медоданд. Равиши кор чунин буд, ки дар қатори бойу муштамзўрҳо касбу ҳунарҳои қадимаро низ “инҳо дақиёнусианд” гуфта,нест мекарданд. Вале баъде, ки худи Танабой ба ҳаёти воқеӣ рўбарў шуд, фаҳмид, ки зиндагӣ қирраҳои зиёд ва басо тез доштааст. Он чизҳое, ки нест кардан, ҳама аз таҷрибаиҳаёт гузашта, суфта шуда, зиндагии одамиро нуру сафо мебахшиданд.
Танабой супориши ҳизб галабон шуд ва ҳам раиси комиссияи тафтишотӣ буд. Ҷавон ки буд, ҳама корро саранҷом мекард. Ҳар вақте, ки лозим мешуд аз назди гала ба деҳа, ба маҷлису маъракаҳо меомад. Бо аспи дўстдоштааш Гулсарӣ, ки худаш ба воя расонда, саворӣ карда буд, дар бозиҳои бузкашӣ, пойгаҳо иштирок кардаю ҷойи аввалро соҳиб мешуд.Ҳам номи худаш ва ҳам номи аспаш вирди забонҳо буд. Аз кўчаҳои деҳа ки мегузашт, зану мард бо ҳавас ба худашу аспаш менигаристанд. Гоҳе шабҳо дар деҳамемондва пинҳонӣба назди зане, ки дўст медошт, мерафт. Пас бо супориши партия чўпон шуд. Раиси колхоз рафиқаш Чоро гуфт, ки ҷавонҳо ба кори чўпонӣ намераванд. Чун аз ҷониби колхоз ёрӣнамерасид, ҳама корро ҳамроҳи занаш Ҷойдорба субут мерасонданд.
Дар қисса чунин лаҳзаеҳаст:
“Ними шаб шудаасту бориши барфу борон бас намекард. Селоба қўраю гусфандхона, хаймаи чўпонро зер кард. Фарши гўсфандхона аз об пур шуд. Танабой ҳамроҳи ёрдамчиҳо баррачаҳои нофармонранги ба даруни кулмаки сард ва лойи омехта бо пору афтидаро ба хаймаи кўҳнашуда, ки аз ҳар ҷояш мечакид, мекашонанд”.
Ана дар чунин лаҳза дар ботини Танабой аз кутаҳфикриҳои дар гузашта кардааш хурўшу ғавғо талотум мекунад . “Худат ҳам сабабгори нест кардани ҳунарҳои қадима будӣ. Дар маҷлиси комсомолӣ нутқ кардӣ: хаймаро нест кардан даркор, то кай ба таври куҳна зиндагӣ мекунем?! Хуб, ки ҳамин як хаймаи куҳна аз галабони пештара монда будааст. Агар хаймаи брезентӣ мешуд, пас медидӣ ҳолата...”
Давоми шаби чўпон:
“Барраҳои ба хайма кашонда беист маҳастмекарданду дод мезаданд. Як қисмашон ба касалии исҳол гирифтор шуда, бадани ҳамдигарро меолониданд. Бўйи бад касро нафастанг мекард”. Танабой ҳамчунон дар ботлоқи саргину шошаи гусфандон то ба зону ғўтида, чалап-чалапкунон барраҳои мурдаро даста-даста бардошта, бароварда дар пушти девори гўсфандхона мепартофт ва худро таъна мекард:
“Аз минбар баромада ваъда додӣ: ман чорводори пешқадам ҳастам. Дар назди ватан ва партия қавл медиҳам... Ана акнун ба қавлат вафо кун, маҳмадоно!”
Баробари дамидани субҳ Танабой манзараи ғайритабиӣ ва мудҳишро мушоҳида мекунад.
“Мешҳои буғўз, ки дар қўраи кушод дар зери барфқарор доштанд, ҷоғашон шах шудааст. Онҳое, ки нав зоидаанд, пайкари ларзону хурдакаки баррачаашонро, лесида тоза мекарданд. Баъзеро дард гирифтааст. Гўсфандҳое, ки барраҳои мурдаашонро бурда партофта буданд, аррос задаю ба ҳар сўй метохтанд...”
Сарвати колхоз дар пеши чашми Танабой нобуд мешуду ў коре карда наметавонист. Вай аз ҳамаи бохту ноомади колхоз ғам мехўрд. Ғам мехўрд, ки солҳо мегузаранду ҳеҷ не ки корҳо ба сомон расонад. Ғам мехўрд, ки мардум зиндагии хуб надоранд. Ғам мехўрд, ки одамони бегонаро оварда, раис мемонанд, онҳо сарам-дилам кор мекунанд. Ва ниҳоят рўзе мерасад, ки Танабой аз колхозу кораш, аз зиндагии пурмашаққат ва беқадру бефарҷомаш дилгир ва ноумед мешавад. Ин ҳолат дар утоқи кории котиби райком рўй медиҳад.
Он ҷо барои муҳокимаи чўпони коммунист Танабой Бакасов ҳафт нафар аъзои бюро ҷамъ омадаанд.Танабой, прокурорро, ки ба назорати кори чорводорӣ ба назди рамаи онҳо омада буд, бо панҷшохазаданӣ шудааст.Инак, котиби райком бо қиёфаи пурғурур нишастааст. Вай ба чўпон назарногирона менигарад. Прокурор каси хавфнок аст, бояд тарафи ўро гирад. Дар он бюро чеҳраи тиратарин чеҳраи прокурор буд. Ў нисбат ба котиб хуш надорад. Зеро ў ҳафт сол боз пракурор асту ўро сарфи назар карда, аз дигар ҷо котиб оварданд. Ана дар ҳамин ҷо ду шахси бонуфузи район баҳри талоши мансаб Танабойро қурбон мекунанд. Касе ба ёд намеорад: баҳри ватан ё ҳизб кӣ чӣ коре хубе кардааст.
Танабой ҳарчанд бо сари хам нишастааст, зоҳиру ботини ҳаммаслакҳоро мебинад. Дилаш огоҳӣ медиҳад, ки тарафдориаш намекунанд. Прокурор дар номае, ки бар зиддаш навиштааст(номаро котиб хонд), чунон суханҳое ёфтааст,ки моту мабҳут мемонӣ. Навиштааст, ки “Бакасов ба сохти сотсиалистӣ нафрат дорад. Мо бояд донем, ки дар байни мо ў чанде аст ё ба худ ҳамфикру ҳаммаслак ҳам дорад?” Он номаи даҳшатангез ҳамаро тарсонд. Фақат ҷавони лоғарандоме, ки дар сари синааш нишони комсомол дошт,бо содагие, ки хоси ҷавонӣ аст, тарафи Танабойро гирифта, бо прокурор баҳс кард: “Шумо чӣ ҳақ доштед, ки аҳволи чўпонро напурсида, дарҳол ба таҳқир шуруъ кардед? Ҷойи ту сафи ҳизб не, ҷоят зиндон гуфтед!” Охируламр котиб корротарзе сохт, ки бо овози бештар Танабойро аз ҳизб хориҷ карданд. Танабой аз ҳамаи он чи ки тамоми умр ба он умед дошт ва барояш давутоз мекард, ноумед шуд. Ва дар ботин ба худ муроҷиат мекунад: “Охир аз он шабҳои барфолуд, ки дар қўраҳои пурлой афту хез карда, барраҳоро ҳифз мекардӣ, ин ҷо касе парво надорад, - ку. Ман аҳмақ будаам, ки ғами колхоз, ғами пешрафти ҷамъият, ғамимешу барраро хўрда, умрамро хазон кардаам... Ў аз назди ҳамсафон мисли каси тирхўрда берун меояд. Аз таҷриба медонад, ки минбаъд зери таънаи дўсту душман хоҳад монд. Медонад, ки ҳатто атрофиёнаш ба ўбо чашми таҳқирхоҳанд нигарист. Ба бошишгоҳ баргашта, худкушӣ карданӣ мешавад. Лаҳзае чанд мегузараду ба худ меояд ва бемаъногии нияташро дарк мекунад. “Оё меарзад, ки барои прокурор шудааз ҳаёте, ки ба кас фақат як маротиба насиб мешавад, худро маҳрум созад?”.
Аслан ба осори устод Айтматов назар андозем, мебинем, ки ҳаёти аксари қаҳрамонҳо бо озурдагиву фоҷиа анҷом мепазирад. Дар яке аз суҳбатҳо худи устод ҳам мегўяд:“Ман ҳаётро бештар дар фоҷиа эҳсос мекунам. Аммо анҷомаш бояд ғояи некбинона дошта бошад”.
Нависандаи дурбин ҳамон вақт мушоҳида кардааст, ки мардуми одӣ ба корашон, ба давлату ҳизб содиқанд. Бархе аз раису прокурору котибҳо даруғгўйу риёкоранд. Дар ғами ҷоҳу мансабанд. Харобии давлату давлатдорӣ аз дасти ҳаминҳо оғоз мегирад.
Мо баъдҳо дар солҳои 80-ум медидем, ки пешвоҳои баландмақом, як гурўҳ мўйсафедони ҳушбохтаю мағзҳошон хушкшуда ҳеҷмансабро аз даст додан намехостанд. Оқибат давлати муқтадирро ҳамонҳо худашонбарин фалаҷу нокора кардаю ба нестӣ расонданд. Қаҳрамони дигари асар Ҷойдор зани Танабой аст.Ҷойдор тимсоли зани бораъйю тадбири шарқ аст. Вай ба шавҳар аз ишқу вафо, бевафоӣ, аз несту ҳасти рўзгор шикоят намекунад. Кори рўзгорро бештар мустақилона ва бо назокату фурўтании хос саранҷом мекунад ва ҳам маслиҳатчии бовафои шавҳар аст. Аммо ҷояш ояд, ҳукмашро мегузаронад.
Боре қосиде хабар меорад, ки рафиқи Танабой Чоро дар бистари марг асту Танабойро ба наздаш даъват кардааст. Танабой, ки баъди аз ҳизб хориҷ шудан аз Чоро ранҷидахотир буд, “Ман духтур нестам, рафта наметавонам” мегўяд.
-Меравад, -мегўяд зан, хиҷолатманд шуда ва баъде, ки қосид меравад, илова мекунад: - Андеша кун Танабой, рафиқат дар дами марг аст.
-Андеша- пандеша намекунам,- мегўяд Танабой ва сўйи гусфандхона меравад.
Зан мўзаю ҷомаашро оварда, наздаш гузошта, илтиҷо мекунад: “-Танабой, азизам, аламатро ба ман мону рав”.
Баъд зан боз меояд ва мебинад ки Танабой либос напўшидааст, ба сахтӣ фармон медиҳад:
-Ҳанўз либосатро напўшидӣ? Хез, зуд пўш!
Танабой дигар аз амри зан сар печида наметавонад. Либос пўшида, ба деҳа меравад. Вале дўстро зинда дарнамеёбад, ба ҷаноза мерасад.
Агар Танабой ба ҷаноза намерасид, боқии умрашро бо дили харошу пушаймонӣ мегузаронд ва ҳам зери бори маломат мемонд.Ба ҳар коре, ки мард сарфи назар карданӣ мешавад, Ҷойдор роҳ намедиҳад. Зан қадри шавҳарро азиз медорад. Гоҳе, ки шавҳарашро дар андуҳ мебинад, дар гўшае нишаста,чангашро менавозад. Ў медонад, ки ин савти қадимаи бодиянишинон ба Танабой хушоянд аст...
Ҷойдор мактабу мадраса нахондааст, вале бо гувоҳии дил ва ҳиссиёти занонааш оқибати корҳоро дониста, онҳоро пештар ба ифоқа меорад. Чунин аст, ки Ҷойдор дар назди хонанда чун зани маҳбубу муҳташам ҷилва мекунад.
Дар ин қиссаи дилангез, ки дар замонаш дар олам ғулғула андохта буд,ҳамаи қаҳрамонҳо бо касбу кору хислатҳояшон сахт хотирмонанд. Ҳам аспи дўстдоштаи Танабой Гулсарӣ, ки “ баробари қурси офтоб болзанон дар сари куҳҳо парвоз мекунад”, дар ҳамаи пойгаҳо, бозии бузкашӣ ҷойи аввалро мегирад, ҳам Иброҳими чоплус, ки ба хотири ширин кардани худашГулсариро “юрғаи хуб дорад” гуфта, ба раиси колхоз пешкаш мекунад. Асп аз охтахонаи колхоз ҳар вақт гурехта, назди гала меояд. Бо маслиҳати Иброҳим аспро ба зурӣ хобонда, ахта мекунанд. Ин инсон барои он, ки мансабашро аз даст надиҳад, ба як махлуқи безабон чунин ҷафоро раво мебинад.
Шостакович Дмитрий Дмитрович, шахси муътабари замонаш, дар номае ба рафиқаш менависад: “Қиссаро се маротиба хондаю танҳо дар дафъаи чорум ба худ қувва пайдо карда он ҷоеро, ки Гулсариро ахта мекунанд, хондаю худро аз гиря кардан базўр доштам”. Урусевский низ бад-ин мазмун ба нависанда номае менависад.
Нависанда, ки баҳушу бадониш будани хонандаашро медонад, аз таҷриба ба ҳамқаламонфикрашро мегўяд.
“Адабиёт бояд фидокорона борашро кашад ба мушкилиҳои ҳаёт ҳарчи бо диққат муносибат бикунад то ки инсон он амалҳои хуби дар худ, дар дигарон, дар ҷамъият, бударо, донад, дўст дорад ва онҳороқадрдонӣ намояд. Вазифаи аслии санъатро ман дар ҳамин мебинам”.
Асари нависандаи тавоно раҳмати Эзидист. Мардумашро ў аз асли воқеаҳои замонаш огоҳ мекунад. Ғурур ва тавоноӣба онҳо мебахшад.Паёми фардоро медиҳад:
Дар китобҳои Устод чунин суханҳои ҳакимона, ки нерўи хуфтаро бедор мекунанд, зиёданд.
-Чи илоҷ, ки ними умри инсон бо орзу мегузаштааст. Эҳтимол зиндагӣ аз ҳамин сабаб ҳам ин қадар ширин бошад, ки орзу дорад.
-Модом, ки макнуноту розҳои дили худро ба рўйи худ ошкоро гуфта метавонем, пас барои фардои худ иқтидоре дорем.
-Молатро бигиранд, намемурӣ, боз меёбӣ. Аммо агар номусатро поймол кунанд, дигар дармон нест. (Дуроҳаи буронӣ)
Аммо касе ки аз кори адабу адабиёт хабар дорад, медонад, ки дар офаридани асаре, ки писанди ҳамагон бошад, ба ғайр аз донишу таҷрибабоз чандин чизҳои дигар ҳам лозим аст.
Дар байни халқ одамони шуҳратёрро“назаркардаи Худо” мегўянд. Дар русҳо ҳам чунин мақоле ҳаст: “Илҳом туҳфаи Худованд аст”.Ва ин ҳақиқат аст. Чингиз-оғо дар ёддоштҳояш меорад: “Соли пурҷафои 1943 говамонро ягона манбаи зиндагиамонро дузиданд. Ба нияте, ки говдуздро ёфта паронам,туфангро гирифта дашту пуштаҳоро хеле кофтам. Рўзи кутоҳи зимистон ба поён меомад. Ногоҳ муйсафеди харсаворе рў ба рўям омад. Дар сар кулоҳи қирғизии ҷой-ҷой мўйи рехта дошт. Ман банди фикрҳои худ сархам гузашта рафтам. Сипас овози мўйсафедро шунидам: “Писарам ист,саросема куҷо равонаӣ?” Аҳволро фаҳмондам.Мўйсафед гўш кард,харашро наздиктар ронда гуфт:
-Ман азоби туро мефаҳмам. Ғами ту охир надорад. Аммо ту фикри куштанро аз сарат бирон. Бадкардаро бадӣдар синааш мемонад. Хоб равад, бихезад, ҳамроҳаш аст. Ту, ки фикри куштанро аз сарат берун карда, хона рафтӣ, осудагию хурсандӣ ба дилат роҳ меёбад”. Аз ин суханҳое, ки ба нармӣ гуфта, шудаю ғазаби Чингизи ҷавон паст шуда, аз роҳ мегардад. Чанд қадам зада, ба пас менигарад: мўйсафеду хараш дар ҳеҷҷое наменамуданд.
Чунин воқеа бо тарзу ранги дигар ба нависандаи машҳури рус Михаил Шолоховниз руй додааст. Дар китоби таърихнигор Варансов А.В. “Михаил Шолохов.Асрори адабиёти даврони Шўравӣ” ин ҳолат оварда шудааст.
Албатта назари неке аз ҷониби осмон ҳам буд, ки он азизони рафта дар овони ҷавонӣ нависандаҳои ҷаҳонӣ шуданд.
Воқеан устод Айтматовро тақдири ҳавасбарангезе насиб будааст. Бо аввалин қиссааш машҳури олам шуд. Ба зеботарин духтари қирғиз Бибисоро дилбасту ҳарду саршори ишқи ҳақиқӣ шуданд: ин ишқ, ин чашмаи зиндагии ширин ва илҳому иқболбаҳамаи асарҳояш таъсир гузошт. Ў узвиклуби Рим буд. Онҷо нобиғаҳоҷамъ меоянд. Ва ҳам узви академияҳои номдори олам, барандаи бисёр ҷоизаҳои байналмилалӣ:Академикиҳам умумиевропоӣ, ҳам умумиҷаҳонии илм ва санъат дар Стокголм ва Париж: дорандаи медали калони тилоии ба номи Эйнштейн, дорандаи ҷоизаҳои байналмилалии ба номи Гюго (Франсия), Этрурий(Италия), ба номи Ҷавоҳирлаъл Неру(Ҳиндустон), профессори фахрии бисёр донишкадаҳои номӣ. Қаҳрамонӣ меҳнати сотсиалистӣ(1978), Қаҳрамони Қирғизистон (1997), Президенти форуми байналхалқии Иссиқ-кул.
Дар форуми Иссиқ-кўл, ки соли 1986 баргузор шуда буд, устод Айтматов дар суханрониаш гуфта аст: “Ояндаи инсоният набояд фақат ба қонуну қоидаи президентҳову сиёсатмадорон вобаста бошад, балки андешаи инсони соҳибақл,тасаввуру тадбири халқҳо, ташаббусу кашфиёти олимон, орзуи шоирон ва мардуми одӣ, метавонанд таъсири аввалиндараҷа дошта бошанд”.
Тақдир ўро ба одамони донишманд корафтод кард. Ба Мухтор Авезов, Александр Твардовский, Луи Арагон, Мирзо Турсунзода...
Боз кори зебо ва заруре, ки мекард ин буд, ки асарҳояшро ба забони русӣ менавишт.
Аз рўи маълумоти ЮНЕСКО Чингиз Айтматов яке аз нависандаҳои классики ҳозиразамон мебошад, ки хонандаи зиёд дорад.
Мардуми Тоҷикистон устод Чингиз Айтматовро аз нависандаҳои худашон ҷудо намекунанд. Ин ҷоба ғайр аз романи “Аломати Кассандра (Тавро Касандра)” дигар ҳамаи асарҳои ў то хурдтарин ҳикоя тарҷума ва нашр гардидаанд. Мудом китобҳояшон чоп мешаванд. Ҳатто одамони одӣ агар китобҳояшро аз мағозаҳо наёбанд, дарҳол садо баланд мекунанд: “Чаро китобҳои Айтматов нестанд?”
Оре, ҷойи шахсоне, ки тавоноии гуфтани ҳақиқати зиндагиро доранд, дилу дидаи ҳамаи мардумони олам аст. Онҳо ба фарзандони башарият табдил меёбанд.
Солҳо мегузаранд, таърихнигорон кору пайкорҳои халқҳоро давра ба давра таҳлил намуда, осори Чингиз-оғоро рангину дилошўб ёфта, хоҳанд гуфт: Асри ХХ барои халқи қирғиз асли тиллоӣ будааст!!!
Мирзонасриддин САИДЗОДА
нависанда, барандаи ҷоизаи адабии ба номи С.Айнӣ
Маҷаллаи академии илмию оммавӣ "Илм ва Ҷомеа"-№4 (12), 2018